‘Nog altijd gaat geen dag voorbij zonder gevechten of explosies. Van Russische bombardementen in het noordwesten tot Turkse drone-aanvallen in het noordoosten en Israëlische luchtaanvallen rond de hoofdstad Damascus,’ meldde de NOS eind september over de burgeroorlog in Syrië. Dit conflict kostte al aan meer dan 350.000 mensen het leven, maar na twaalf jaar is de berichtgeving erover schaarser geworden. Ik zocht op hoe het nu in Syrië was vanwege Zolang de citroenbomen bloeien, een jeugdroman (15+) van de Syrisch-Candase schrijfster Zoulfa Katouh die zich afspeelt in Homs. ‘Homs staat bekend als de bakermat van de Syrische revolutie. Ik wilde een eerbetoon brengen aan die stad,’ zegt de schrijfster in de een interview.
Zolang de citroenbomen bloeien verhaalt over de zeventienjarige Salama Kassab die voor de vraag staat of ze het land moet ontvluchten of niet. De revolutie tegen Assad heeft haar leven ingrijpend veranderd. Niet alleen kan ze niet verder met haar studie farmacie, ze is ook haar familie verloren tijdens een bombardement. Volgens dokter Ziad die haar verpleegde had ze geluk gehad dat zij er alleen met littekens vanaf was gekomen. Nu werkt ze als vrijwilliger in het ziekenhuis om voor alle gewonden te zorgen. De gruwelijkheden van de oorlog stellen haar voor het dilemma om te blijven of niet. Ze wil voor haar zwangere schoonzus zorgen en elders een leven opbouwen in veiligheid.
Tegelijk vervult de gedachte om te vluchten haar met een schuldgevoel: kan ze het land waar ze van houdt wel achterlaten? En kunnen de slachtoffers in het ziekenhuis zonder haar? Katouh beschrijf Salama’s conflict in gesprekken met Khawf. Sinds het bombardement wordt Salama door deze figuur bezocht die alleen in haar hallucinatie bestaat. Zijn naam betekent ‘angst’ in het Arabisch en zijn doel is haar ervan te overtuigen dat ze voor haar veiligheid moet kiezen. De keuze om te vertrekken wordt nog iets moeilijker wanneer ze Kenan leert kennen, een activistische vlogger die de oorlog voor de wereld in beeld wil brengen. Tussen de twee bloeit langzaam een liefde op.
Geluk en gruwel
Zolang de citroenbomen bloeien maakt indruk, omdat het de ellende van de oorlog voelbaar maakt. Erg subtiel is de roman hierin niet. Momenten van verliefdheid, geluk en gruwel worden telkens afgewisseld. Katouh slingert haar lezers heen en weer tussen Himmelhoch jauchzend en zum Tode betrübt. Dit wérkt natuurlijk, maar het voelt ook als een schrijverstruc wanneer Katouh na elke lach een traan wil uitlokken. Of dit voor de jongere lezer ook een bezwaar is, betwijfel ik. En bovendien: wanneer een aantal soldaten het ziekenhuis binnendringen beschrijft Katouh een huiveringwekkende scène die me wel degelijk aangreep. Nogmaals: het wèrkt.
Ik las dit boek terwijl Hamas en Israël raketten op elkaar afvuren. Enerzijds resoneerde de gruwelijkheden in Zolang de citroenbomen bloeien daardoor sterk, anderzijds doet het beseffen dat het ene conflict het andere naar de achtergrond dringt. Hoe de de situatie in Syrië was moest ik opzoeken. En daarin ben ik vast niet de enige.
Toen Katouh in 2017 in Zwitserland kwam, kreeg ze veel vragen mensen mensen over wat er in Syrië gebeurde. ‘Ik realiseerde me toen dat mensen in Europa en het Westen alleen weten wat de media hen laten zien. Ze zien alleen de gevolgen: de vluchtelingen die hun land binnenkomen. Dus ik wilde de boodschap sturen dat niemand vluchteling wil worden. Niemand gaat de zee op en met het risico te verdrinken en een onzekere toekomst als wat ze achterlaten niet gruwelijker is. Ik wilde uitgaan van de harde feiten en er een verhaal van maken, omdat Syriërs geen cijfers zijn. Ze zijn hele levens,’ aldus Zoulfa Katouh. Met Zolang de citroenbomen bloeien komt de boodschap duidelijk over.
Zoulfa Katouh – Zolang de citroenbomen bloeien | vert. Merel Leene | paperback, 392p. | 1e dr. Blossom Books