De blik naar buiten: poëzie in de 21ste eeuw

Over Poëzie als alternatief van Jeroen Dera

jeroen dera poezie als alternatief‘Meneer, waarom doet een dichter zo moeilijk?’ Vrijdagmiddag, het vijfde uur: 4 vwo heeft literatuurles. Als docent kun je er vergif op innemen dat deze vraag gesteld wordt. Bepaalde associaties bij poëzie blijken hardnekkig. Zo ook het idee dat poëzie iets is om ‘je gevoelens te uiten, bijvoorbeeld verliefdheid of verdriet.’ In zijn boek Poëzie als alternatief citeert poëziecriticus en universitair docent Nederlandse letterkunde Jeroen Dera bovenstaand poëziecliché om zich er vervolgens tegen af te zetten. Of in elk geval om dat beeld te nuanceren. ‘Dit boek wil laten zien dat poëzie, juist in de 21ste eeuw, een fenomeen is dat – tegen alle clichébeelden in – de blik naar buiten richt.’

Voor ik verder ga is het misschien goed te vermelden dat ik beginnend docent Nederlands ben in de bovenbouw havo/vwo. Voor poëzielessen maak ik gebruik van materiaal van school waarin clichés als bovenstaande ook voorkomen. In een lesbrief voor leerlingen staat bijvoorbeeld: ‘Dichters zijn erop uit om bijzondere woorden te vinden voor algemeen geldende gevoelens.’ Ook docenten hebben kennelijk een beeld van poëzie dat het stereotype niet ontstijgt. Niet voor niets richt Jeroen Dera zich in Poëzie als alternatief ook tot het literatuuronderwijs – maar daarover later meer.

Voor Dera inhoudelijk op poëzie ingaat, nuanceert hij ook een ander cliché over poëzie: namelijk dat je het kunt herkennen aan het vele wit op de pagina. Hij wijst bijvoorbeeld op N30 van Jeroen Mettes dat zulke volle pagina’s heeft dat je denkt met proza van doen te hebben. Trouwens, hoezo hebben we het over pagina’s? De spoken word-dichters doen ook mee. Terecht wijst Dera op de verschillende verschijningsvormen, maar hij concludeert dat de poëziebundel (nog steeds) een gezichtsbepalende rol heeft in de poëzie. De meeste poëzieprijzen zijn er voor een bundel, niet voor een gedicht. Ook critici, van wie Dera er ook een is, recenseren bundels, niet (of zelden) losse gedichten. Voor dit boek pakte hij veel uit eerdere recensies, en dat zal ook een reden zijn waarom hij in het vervolg van Poëzie als alternatief voornamelijk geschreven gedichten bespreekt.

Vervreemden

Hoewel dichters niet rijk worden van hun werk, functioneren ze in een literaire wereld die onderworpen is aan de wetten van de markt. Te midden van dat systeem kunnen ze echter proberen om kritiek te leveren op het kapitalistische systeem. Dichters kunnen poëzie als alternatief bieden. Of zoals Jeroen Dera schrijft: ‘Wat dichters intussen wél kunnen, is het wereldbeeld van hun lezers beïnvloeden door hen te vervreemden van het denken van alledag.’ Hoe dichters een alternatief bieden toont Dera aan de hand van drie thema’s: de economie, het klimaat en gender.

Dera laat zien hoe Dominique de Groen in haar gedichten het kapitalisme ontleedt en hoe Paul Bogaert het probeert te ondermijnen door middel van spot. Beide dichters nemen het kapitalisme expliciet tot onderwerp van hun gedichten en bekritiseren het. F. van Dixhoorn en Jeroen de Rooij ondermijnen de kapitalistische logica ook volgens Dera door hun taalgebruik: elk op hun eigen manier frustreren deze dichters een directe, heldere, zo je wilt: efficiënte communicatie.

Vorm en inhoud

Dera betoont zich een scherp lezer en legt mooie verbanden tussen de vorm van de gedichten en de inhoud. Over de ecopoëzie van Xavier Roelens schrijft Dera bijvoorbeeld: ‘Meestal verpakt hij die ecologisch alarmerende inhoud in sterk experimentele vorm. Voor de effectiviteit van Roelens’ ecokritiek is dat bijzonder functioneel. De tweede afdeling van stormen, olielekken, motetten heet “kolkingen, overijlingen, olielekken” waarbij je het vormexperiment als een representatie van op hol geslagen water (de “kolkingen”) zou kunnen zien.’

De scherpzinnigheid van Dera bij het lezen komt het meest tot zijn recht in het hoofdstuk over poëzie en gender. De gedichten in de hoofdstukken ervoor bevatten een (expliciete) kritiek op respectievelijk kapitalisme en de omgang van de mens met de natuur. De gedichten over gender (van onder andere Annemarie Estor, Anne Vegter, Maartje Smits, Marieke Lucas Rijneveld en Radna Fabias) behandelen dit thema minder eenduidig. Van het gedicht ‘schaamschennis’ van Maartje Smits bijvoorbeeld geeft Dera in tweeëneenhalve pagina een mooie lezing. Hij laat zien hoe complex het beschrevene is.

‘Schaamschennis’ maakt pijnlijk duidelijk hoezeer meisjes in de marge zitten als ze ten prooi vallen aan seksuele intimidatie. Het boeiende aan Smits’ gedicht intussen is dat zij haar lyrisch ik niet in een ongecompliceerde slachtofferrol plaatst. Haar gedicht onderstreept weliswaar het seksisme waarmee jonge vrouwen worden geconfronteerd, maar biedt tegelijkertijd een alternatief voor het idee dat vrouwen machteloze objecten zijn.

Alternatief poëzieonderwijs

In drie kernhoofdstukken maakt Dera in Poëzie als alternatief duidelijk dat gedichten over meer kunnen gaan dan particuliere zielenroerselen van de dichter. Dichters staan midden in de wereld en reageren daarop met hun gedichten. Maar zoals hierboven al vermeld is dat inzicht (ook) nog niet doorgedrongen in het onderwijs. Juist omdat veel mensen in hun schooltijd met gedichten in aanraking komen, ziet Dera het als een uitgelezen kans om de beeldvorming van poëzie in de klaslokalen bij te stellen. In het laatste hoofdstuk geeft hij kritiek op enkele veelgebruikte lesmethodes en zet hij uiteen hoe het volgens hem beter kan.

Dera neemt verschillende lesmethodes door en constateert dat de selectie van gedichten die leerlingen aangeboden krijgen weinig divers is. Bovendien heeft hij kritiek op de poëziedidactiek. Vaak staat een vormanalyse centraal met vragen als ‘Wat is de alliteratie in vers 5?’. Volgens Dera moet de vraag naar vorm gekoppeld worden aan de inhoud. Dat dit interessante lezingen oplevert heeft hij laten zien bij de gedichten die hij in dit boek (en elders) bespreekt. Idealiter ziet hij ook dat poëzie niet als apart onderdeel binnen het vak Nederlands behandeld wordt, maar dat gedichten worden gebruikt in samenhang met andere domeinen zoals schrijfvaardigheid. Leerlingen zouden bijvoorbeeld gedichten kunnen lezen en nadenken over het maatschappelijk relevante thema ervan en vervolgens een tekst daarover schrijven.

Binnen die werkwijze kan het kritische potentieel van poëzie veel sterker benut worden dan in de benadering die we nu in lesmethodes zien, waarin gedichten in zekere zin gereduceerd worden tot hun rijmschema’s en leerlingen afzonderlijke regels in het gedicht moeten uitleggen, zonder dat hun interpretatie wordt verankerd in een brede reflectie op hun eigen wereldbeeld, overtuigingen, normen en waarden.

Pure winst

Als er iets duidelijk wordt uit de bijna tweehonderd pagina’s van dit boek dan is het dat Jeroen Dera duidelijk wil maken dat poëzie over meer kan gaan dan ‘gevoel’. Let op dat ‘kan’, want nergens betoogt Dera dat er geen poëzie meer is die wél over het gevoel van de dichter gaat. Dera maakt in dit boek een selectie van hedendaagse dichters die maatschappelijke kwesties tot onderwerp nemen van hun dichtkunst. In zijn lezingen geeft hij blijk van een scherp oog voor de vorm en daarmee komt hij tot interessante lezingen van gedichten.

Van een poëziecriticus zoals Dera of fervente poëzielezers hoef je niet anders te verwachten, maar met dit boek lijkt Dera zich te richten tot diegenen die niet veel affiniteit hebben met poëzie en gedichten associëren met pakjesavond. Met zijn aanpak laat Dera zien hoe je betekenis kunt geven aan wat op het eerste gezicht ingewikkeld is. Daarmee is Poëzie als alternatief een inspirerend boek, niet alleen voor docenten maar voor iedereen die denkt dat dichters moeilijk doen. Het zou zomaar kunnen dat je na lezing van dit boek zin krijgt om een dichtbundel open te slaan. En dat lijkt me pure winst.

Deze recensie is geschreven voor De Leesclub van Alles en ook aldaar te lezen.

Jeroen Dera – Poëzie als alternatief | paperback met flappen, 192 p. | 1e dr. Wereldbibliotheek

Eén gedachte over “De blik naar buiten: poëzie in de 21ste eeuw”

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte