Wat weegt zwaarder: het leven van je dochter of het leven van duizenden anonieme anderen? Oscar Verschuur ziet zichzelf voor deze vraag gesteld in Bericht uit Berlijn. Hij heeft informatie die de loop van de Tweede Wereldoorlog vermoedelijk kan veranderen, informatie die hij moet doorspelen. Maar kan hij dat zonder zijn dochter Emma in gevaar te brengen? Als een schaker denkt hij de mogelijke scenario’s uit, maar komt telkens tot eenzelfde kwellende conclusie. Wie hij ook zou inlichten, het bericht zou altijd, via welke weg dan ook, herleid worden tot zijn dochter. Hij zou haar in groot gevaar brengen.
Hiermee laat Otto de Kat mooi zien hoe de verhoudingen kunnen liggen tussen privé en algemeen in oorlogstijd. Geen gevechtsscènes of beschrijvingen van het front; de oorlog is alleen abstract aanwezig in de dreiging van het gevaar dat Emma te wachten staat. Het levert opvallende passages op waarin het gewone leven tijdens de oorlog worden beschreven: verjaardagen worden gevierd en skivakanties gaan gewoon door.
Tegelijk gaat Bericht uit Berlijn over het uit elkaar vallen van een gezin. Het is voorjaar 1941 en Oscar is ‘diplomaat met een speciale opdracht’ in Zwitserland. Wat zijn opdracht nu precies is, blijft onduidelijk; hij is een diplomaat die van de gebruikelijke routes afwijkt. Overal heeft hij connecties, maar het enige dat we te weten komen is dat hij vluchtelingen het land in helpt. Hij woont al jaren niet meer bij zijn vrouw Kate in Londen en het vuur tussen hen brandt niet zo hevig meer als voorheen. Wanneer hij op een skivakantie een Nederlandse vrouw ontmoet, begint hij een affaire met haar.
22 juni 1941
Het leven van Kate wordt ook slechts zijdelings door de oorlog beïnvloed. Ze woont in Londen, rustig, zonder angst voor bombardementen, lijkt het. ‘ Eind mei in Londen, in het oorlogsjaar 1941. Wat er ook gebeurde, de tuinman schoffelde en snoeide, de zon scheen en er zaten vogels in het gras.’ De oorlog komt haar leven binnen in het Richmond Royal Hospital, waar Kate als vrijwilligster gewonden verzorgt. De jonge zwarte soldaat Matteous maakt een buitengewone indruk op haar. Misschien is het niet eens zozeer liefde zelf als wel de herinnering aan liefde die hij in haar losmaakt.
Dochter Emma woont in Berlijn en is getrouwd met Carl Bielenberg, een Duitser die bij Adam von Trott werkt op het ministerie van Buitenlandse Zaken en zich ook verzet tegen het regime van Hitler. Wanneer Carl en Emma naar Zwitserland gaan, ontmoeten ze Oscar. Onopvallend vertelt Emma haar vader een groot geheim:
Nu zag hij ze overal om hem heen, de Duitse legers, thick as grass and black as thunder. Zwart en ondoordringbaar, nu meer dan ooit opgetuigd voor het inferno, wachtend op het uur U.
‘Operatie Barbarossa, papá, 22 juni, ze vallen Rusland binnen, Carl heeft de order gezien!’ Emma had het hem in drie, vier zinnen verteld, of liever toegesist, gejaagd, geschokt, ontredderd.
Oscar moet de geallieerde machten op de hoogte brengen, maar kan hij dat wel? Agenten hebben gezien dat Emma hem iets toefluisterde. Zodra Oscar iemand op de hoogte zou brengen, zou het duidelijk zijn wie de bron is. Hij vreest voor wat de Gestapo zijn dochter zal aandoen.
Ieder in eenzaamheid
Otto blijft piekeren over wat hij met deze informatie moet doen. hij denkt talloze scenario’s uit, maar komt steeds uit bij de conclusie dat Emma gevaar zal lopen. Uiteindelijk besluit hij Desmond Morton, de assistent van Churchill, in Londen opzoeken om het hem te vertellen. Maar zijn bezoek aan Londen wordt een fiasco: tijdens het gesprek krabbelt hij terug om Emma niet in gevaar te brengen. Van Morton komt hij te weten dat de Engelsen geen enkele Duitser vertrouwen, zelfs de zogenaamd goede Duitsers niet. In de ogen van de Engelsen bestaan die namelijk niet: alle Duitsers zijn fout. Het doet Oscar inzien dat zijn dochter alleen is, in het kamp van de nazi’s.
Emma brengt de meeste tijd inderdaad alleen door. Overdag is zij thuis, terwijl Carl werkt. Ze heeft eigenlijk tijd te veel en ze vraagt zich voortdurend af of haar vader al iets met de informatie gedaan heeft. Meer en meer begint ze daaraan te twijfelen en ze realiseert zich dat ze op de verkeerde plek zit, midden in de oorlog:
Langzaam, veel te langzaam, was ze zich gaan realiseren dat ze in de val zaten. Carl kon met geen mogelijkheid weg, hij kon niet emigreren of overlopen. Wie in Duitsland woonde, was verloren, wie met een Duitser getrouwd was, was een Duitse, een vrouw die werd gewantrouwd, die in eindeloze rijen moest staan, met een bon voor dit en een bon voor dat. Emma bleef onverminderd van Carl houden, maar haar isolement was hand over hand toegenomen. Iedere dag werd het sterker. Vrienden uit Holland begonnen te zwijgen, familie viel stil, alleen binnen de kring van Carl was beschutting.
In Londen gaat Oscar ook nog onverwacht langs bij zijn vrouw. Maar in plaats van blij verrast, is ze geïrriteerd dat hij onaangekondigd haar domein binnen komt vallen. Matteous heeft Kate doen herinneren aan haar eerste man Roy met wie ze zeer gelukkig was, totdat hij verongelukte in de trein. De herinnering aan deze liefde, maakt des te pijnlijker hoe haar huwelijk met Oscar is. Het pijnlijkst is misschien nog wel dat Kate en Oscar het hartgrondig oneens zijn over het bericht van Emma; Kate blijft aandringen bij Oscar om het iemand te vertellen.
Oscar keert ten slotte weer terug naar Bern en zoekt zijn minnares Lara van Oosten op. Ook zij drukt hem op het hart dat hij anderen moet inlichten van de naderende invasie. Maar Oscar kan niet om het idee heen dat Emma gevaar zal lopen.
Lara’s schouders gaven het beste commentaar. Hoe ze zich afwendde, tussen moedeloosheid en afkeer en bezorgdheid en berusting. Ze wist dat praten niet zou helpen, hij kende alle zetten en tegenzetten, hij had vooruit geschaakt, was van zijn standpunt niet meer af te brengen, zelfs niet door haar.
De tragiek van Oscar – trouwens, ook die van de anderen in hun eenzaamheid – is mooi, te meer daar ik denk dat hij gewoon een verkeerde beslissing neemt. Zou hij werkelijk niemand kunnen inlichten zonder zijn dochter gevaar te laten lopen, vraag ik mij – wellicht wat eigenwijs – af. Wat heb je anders aan een diplomaat met een geheime opdracht? Had hij het bericht van zijn dochter niet kunnen vertellen aan een Nederlander die hem zou vertrouwen?
Daarom vind ik het ook een beetje jammer dat Desmond Morton op een gegeven moment zegt dat hij geen enkele Duitser vertrouwt. Of Oscar nu wel of niet over Operatie Barbarossa vertelt, maakt dan niet meer uit. De Engelsen zouden hem niet geloven. Daarmee haalt De Kat een beetje de angel uit het dilemma van Verschuur. De gevolgen zijn nog steeds enorm, maar hoe dan ook onvermijdelijk. Een verkeerde inschatting, een grotere tragiek zijn passender bij dit verhaal. Maar even goed is het een mooi boek. Fijn geschreven ook. Niet gejaagd, precies beschrijvend. Een soort proza dat uit de tijd lijkt (maar daarvoor zit je bij Van Oorschot natuurlijk goed), en niet alleen door de spelling zonder tussen-n.
Otto de Kat – Bericht uit Berlijn
harde kaft, 205 p.
6de dr. Van Oorschot