Op zoek naar de zevende functie van taal

Over De zevende functie van Laurent Binet

De zevende functie van taal - Laurent BinetOp 25 februari 1980 wordt literatuurcriticus, semioticus en linguïst Roland Barthes in Parijs aangereden door een busje. 2 augustus: het station in Bologna wordt verwoest door een bomaanslag. 81 mensen overlijden, 200 mensen raken gewond. 16 november: filosoof Louis Althusser wurgt zijn vrouw Hélène. 10 mei 1981: François Mitterrand wint de Franse verkiezingen en wordt president. In Laurent Binets nieuwe roman De zevende functie van taal hebben al deze historische gebeurtenissen met elkaar te maken. In een intelligente thriller slalomt Binet heerlijk tussen verleden en verbeelding.

Na het succesvolle HhhH, bekroond met de Prix Goncourt du premier roman, is De zevende functie van taal Laurent Binets tweede roman. Leek Binet in zijn debuut nog huiverig om de werkelijkheid geweld aan te doen, nu heeft hij daar geen enkele moeite meer mee. De zevende functie van taal heeft een aantal werkelijke gebeurtenissen als uitgangspunt, maar voor de rest plaatst Binet zijn (werkelijk bestaande) personages in volkomen verzonnen – zo niet groteske – situaties.

Functies van taal

De zevende functie van taal begint met de dood van literatuurcriticus Roland Barthes. Net als in de werkelijkheid wordt hij ook in de roman aangereden door een busje nadat hij heeft geluncht met presidentskandidaat François Mitterrand. Maar bij Binet was het geen ongeluk maar opzet. Aan politiecommissaris Jacques Bayard de taak om de moord te onderzoeken.

Roland Barthes
Roland Barthes

Bekenden van Barthes worden ondervraagd: Michel Foucault, Gilles Deleuze, Bernard-Henri Levy, Julia Kristeva, Philippe Sollers en Jacques Derrida – om maar een paar grote namen van de ‘French theory’ te noemen. Als gids in de wereld van filosofie in Parijs begin jaren tachtig fungeert de semioticus Simon Herzog; niet alleen voor Bayard maar zeker ook voor de lezer aan wie filosofische theorieën worden uitgelegd. Zo is de roman ook te volgen voor wie geen propedeuse filosofie heeft, maar ik vermoed dat De zevende functie van taal leuker is voor wie wel eens wat van genoemde filosofen heeft gelezen.

Het motief voor de moord is een manuscript van Barthes over de zevende functie van taal. De taalkundige Roman Jakobson definieerde zes functies, legt Herzog aan Bayard uit:

De ‘referentiële functie is de eerste en meest voor de hand liggende functie van taal. We gebruiken taal om ergens over te praten. De gebruikte woorden verwijzen naar een bepaalde context, een bepaalde werkelijkheid, waarover informatie moet worden gegeven.
De zogenoemde ‘emotieve’ of ‘expressieve’ functie beoogt blijk te geven van de aanwezigheid en de positie van de zender ten opzichte van zijn boodschap, en die zie je in tussenwerpsels, modale bijwoorden, sporen van meningen, het gebruik van ironie… De manier waarop de zender informatie uitdrukt terwijl hij het heeft over iets buiten hem, geeft zelf informatie over de zender. Het is de functie van het ‘ik’.
De ‘conatieve’ functie is die van het ‘jij’. Ze is gericht op de ontvanger. Ze vindt voornamelijk plaats door middel van de gebiedende wijs en de vocatief, oftewel het aanspreken van de anderen tot wie je je richt: ‘Soldaten, ik ben tevreden over jullie!’ bijvoorbeeld. (En u zult in het voorbijgaan opmerken dat een zin bijna nooit maar één enkele functie heeft, maar er in het algemeen een aantal combineert. Wanneer Napoleon zich na Austerlitz tot zijn troepen richt, paart hij de emotieve functie – ‘ik ben tevreden’ – aan de conatieve – ‘Soldaten/over jullie!’).

De drie andere functies van taal zijn de fatische, die communicatie ziet als doel in zichzelf, de metatalige functie die beoogt na te gaan of zender en ontvanger elkaar begrijpen en tot slot de poëtische functie die betrekking heeft op taal als esthetisch middel. In Binets roman was Roland Barthes bezig om een zevende functie van taal te ontraadselen; dit zou een magische functie zijn waarmee de spreker die deze functie beheerst anderen kan overtuigen en zo over grote macht beschikt.

Hommage

De zevende functie van taal is geen subtiele roman. Het is een detective in een stijl die het midden houdt tussen Umberto Eco en Dan Brown, waarin Binet ook de clichés van het genre graag gebruikt. Zo laat hij Bayard tijdens een achtervolgingsscène in Venetië de klassieker uitroepen: ‘Volg die vaporetto!’ In een andere scène verwijst Binet duidelijk naar het Sherlock Holmesverhaal The hound of the Baskervilles. Met die opzichtige clichés, en ook door zijn personages zich te laten afvragen of ze niet in een roman verwikkeld zijn geraakt, speelt Binet een spel met de spanning het het doorbreken daarvan, maar telkens weet hij de lezer weer terug het verhaal in te krijgen.

Binet permitteert zich ook humoristische vrijheden waarbij hij een aantal keer lekker schmiert

Op De zevende functie van taal is wel de kritiek geuit dat het de filosofen belachelijk maakt. Misschien deels begrijpelijk, want sommige personages worden weinig flatteus geportretteerd. Maar dit geldt eigenlijk vooral voor Sollers, met wie Binet ook intellectueel weinig op heeft. Hij laat Sollers volstrekte onzin uitkramen en zich vooral beroepen op zijn vriendenkring:

Door paniek gegrepen roept Sollers uit: ‘Aragon heeft een daverend artikel over me geschreven! Over hoe geniaal ik ben! En Elsa Triolet! Er zijn boeken aan me opgedragen!’
Gegeneerde stilte.

Michel Foucault
Michel Foucault

En Michel Foucault die zich laat omringen door jonge gigolo’s en homosauna’s bezoekt? In een interview op het ILFU (International Literature Festival Utrecht) vorige weekend, legde Laurent Binet uit dat Foucault in de roman in veel seksscènes voorkomt, omdat hij in zijn werk daar veel mee bezig was. Wanneer Foucault in de roman een uiteenzetting geeft over homoseksualiteit in de Griekse oudheid, komt dat letterlijk uit zijn eigen werk. Zo bezien is De zevende functie van taal eerder een hommage aan de grote filosofen die erin voorkomen – maar permitteert Binet zich ook humoristische vrijheden waarbij hij een aantal keer lekker schmiert.

De zevende functie van taal is in zijn geheel een sterke en intelligente roman over de kracht van taal. Het politie-onderzoek wordt afgewisseld met filosofische uiteenzettingen, humoristische portretten van linguïsten en een goede dosis spanning. In deze roman trekt Binet alle registers open om te demonstreren wat zijn personages najagen: overtuigend een verhaal vertellen.

Laurent Binet – De zevende functie van taal
harde kaft, 440p.
1e dr. Meulenhoff

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte