Het leven is meer dan therapie

Over Moedervlekken van Arnon Grunberg

arnon-grunberg-moedervlekken-ebookGrunberg: you love him or you hate him. Wat zijn fictie betreft hoor ik bij de laatste categorie. Een aantal jaar geleden heb ik besloten om zijn oeuvre niet meer bij te houden. Te vaak heb ik me afgevraagd wat ik toch in vredesnaam met zijn romans aanmoest – ze deden me hoegenaamd niets, die boeken. Maar ik moet zeggen dat Grunberg met zijn jongste roman Moedervlekken een richting op lijkt te gaan, waarvan ik hoop dat hij die verder in zal slaan.

Met Otto Kadoke heeft Grunberg in Moedervlekken een bekend personage geschapen: een man van middelbare leeftijd, zonder al te veel illusies. Hij werkt als psychiater bij de crisisdienst en moet mensen behoeden voor zelfmoord. De klemtoon in zijn achternaam ligt op de laatste lettergreep, maar wanneer mensen zijn naam verkeerd uitspreken, verbetert hij hen niet. Hij doet wat dit betreft meteen denken aan François Lepeltier (‘Luppeltjee’) uit Grunbergs eerdere roman Gstaad. Het toont hoe hij zijn leven om de gebeurtenissen heenplooit, hoe hij zich bij de dingen neerlegt. Bijvoorbeeld wanneer de Nepalese meisjes die zijn moeder verzorgen ermee stoppen, doet hij een halfslachtige poging vervangende verzorging te vinden, maar al snel trekt hij bij zijn moeder in om zelf voor haar te zorgen.

Van zijn vrouw is Kadoke jaren geleden gescheiden, relaties met artsen in opleiding zijn ook verleden tijd. ‘Geleidelijk aan had zijn liefdesleven de waakvlamstand weer aangenomen. Dat stoorde hem niet, omdat voor de scheiding het vuur al nauwelijks flakkerde.’ Genot in Kadoke’s leven bestaat hooguit nog uit twee sigaretten achter elkaar roken in de pauze. Hij kan zich er van tevoren al op verheugen. Zijn leven staat vooral in het teken van niet-sterven. Niet alleen op professioneel vlak is dat zijn doel, anderen van de dood weerhouden, maar ook in zijn eigen leven.

Grensoverschrijdend gedrag

In zijn werk houdt Kadoke strak vast aan de zekerheid die protocollen hem bieden, al wil dat niet zeggen dat hij daarmee zijn werk altijd goed doet. Want al doet Kadoke alles volgens het boekje, het behoedt hem niet voor inschattingsfouten. Zo pleegt een man daags na een bezoek van Kadoke zelfmoord, terwijl de psychiater hem een stabiele indruk vond maken: hij hoefde niet opgenomen te worden. Een volgend geval laat hij juist opnemen, al stelt de andere arts dat deze jonge vrouw is uitbehandeld.

Wat maakt dan dat ik het groteske bij Grunberg niet geloof?

De handeling in Moedervlekken komt voort uit verschillende vormen van grensoverschrijdend gedag. Wanneer Kadoke zijn professionele afstand tot een suïcidale jonge vrouw verliest, begint zijn leven te wankelen. Hij stelt deze vrouw, Michette, bij wijze van alternatieve therapie aan als verzorgster van zijn moeder. Zo hoeft hij niet meer zelf voor zijn moeder te zorgen, en wordt zijn nieuwe thuis een opvanghuis. Het leidt tot een grensoverschrijdende relatie tussen patiënt en arts, die evenwel zijn vruchten lijkt af te werpen.

Hier tussendoor speelt de wonderlijke relatie tussen ouder en kind. Terwijl Kadoke constant bekritiseerd wordt door zijn moeder, is hun omgang eigenlijk ook een vorm van therapie om de dood van de andere ouder te verwerken. In het huis van de moeder gaan liefde en lijden een mengvorm aan, zowel tussen moeder en zoon als tussen patiënt en psychiater. Ook beginnen identiteiten door elkaar te lopen. Met Kadoke als middelpunt tussen Michette en moeder vervaagt wie nu eigenlijk wie moet verzorgen.

Grunberg grotesk?

Mijn waardering van Grunberg gaat eigenlijk over de vraag wat voor schrijver hij nu is. Grunberg is moeilijk een realist te noemen, maar mijn grote bezwaar tegen zijn romans is dat de personages zulke volstrekt krankzinnige figuren zijn, dat ze buiten zijn literaire universum totaal niet levensvatbaar zijn. De personages die hij beschrijft kunnen nooit bestaan. Met hun gedragingen staan ze zo ver van de werkelijkheid af dat het als lezer te gemakkelijk is om afstand te houden, te denken dat het jou niet aangaat. Wat hebben Grunbergs romans dan te zeggen over het leven?

Dat Kadoke in Moedervlekken van inzicht verandert, is een welkome ontwikkeling in Grunbergs werk, die wat mij betreft nog verder gevoerd mag worden.

Nu zijn er natuurlijk veel meer personages te bedenken voor wie geldt dat ze nooit zouden kunnen bestaan. Figuren die overduidelijk ook nooit bedoeld zijn als realistische personages. In veel gevallen heb ik daar helemaal geen moeite mee. David Foster Wallace schept bijvoorbeeld groteske personages, die ik schitterend vind. Of om het in Nederland te houden: Mystiek lichaam van Frans Kellendonk is ook overduidelijk niet realistisch – maar wat een prachtboek! En ook in díe roman zijn de personages niet realistisch, maar ik geloof ze wel. Wat maakt dan dat ik het groteske bij Grunberg niet geloof?

Het zit hem in de manier waarop de personages zich verhouden tot wat hun overkomt. Hoezeer ze ook karikaturen zijn, Shane Drinion en Meredith Rand uit The pale king van David Foster Wallace hebben ook heel veel menselijks, om maar een voorbeeld te geven. Wallace is een meester in het scheppen van dit soort personages. En dat is precies het verschil met de Christian Becks (De asielzoeker), de Hofmeesters (Tirza) of Lepeltiers die in Grunbergs romans rondlopen.

Spuug

In plaats van mensen komen we bij Grunberg zo vaak wandelende ideeën tegen. Zijn romans zitten vol oneliners, met grote stelligheid gebracht, zo ook Moedervlekken: ‘Nee, lijden doe je niet samen, lijden verbindt niet. Dat is romantiek. Je lijdt alleen.’ Of: ‘De menselijke waardigheid schuilt in de volharding waarmee het hopeloze werk wordt verricht.’ Leuk bedacht, maar: hoezo? En helaas blijkt het voor de romanfiguren van Grunberg onmogelijk om zich hieraan te onttrekken. Het maakt ze zo eendimensionaal dat je ze al snel niet meer gelooft.

Wanneer Kadoke in elkaar geslagen wordt, is het vooral een confrontatie tussen agressie en misplaatste redelijkheid. Zijn belager wordt gedreven door gevoelens van wraak, terwijl Kadoke zich afvraagt of ze er niet over kunnen praten. De vernedering die Kadoke moet ondergaan wordt compleet gerationaliseerd en zo geheel ontdaan van alle menselijkheid:

Darko opent zijn mond, maar niet om te spreken. Hij laat er spuug uit lopen, dat op Kadoke’s gezicht valt. De tijd voor vergiffenis is nog niet aangebroken, er moet eerst gespogen worden, het evenwicht moet worden hersteld. Kadoke begrijpt dat, het is alleen jammer dat het zo lang duurt en zoveel pijn doet. Zijn mond voelt aan als een slagveld.

Het benadrukt het wezensvreemde karakter van Kadoke, zonder dat de vermeende humor zijn bedoelde effect heeft.

In de loop van de roman zal Kadoke echter veranderen. Gaandeweg komt hij erachter dat dat twee verschillende dingen zijn, niet-sterven en leven. Er is meer in het leven dan therapie, zowel voor anderen als voor hemzelf. Daarmee lijkt Moedervlekken een einde te krijgen met een lichtpuntje. De hoofdpersoon gaat nu eens niet volledig de ondergang tegemoet. Dat Kadoke in Moedervlekken van inzicht verandert, is een welkome ontwikkeling in Grunbergs werk, die wat mij betreft nog verder gevoerd mag worden.

Arnon Grunberg – Moedervlekken
ebook, Lebowski

2 gedachten aan “Het leven is meer dan therapie”

  1. “De hoofdpersoon gaat nu eens niet volledig de ondergang tegemoet.”

    Als je de slotzin leest (“…Kadoke steekt zijn laatste sigaret op…”), weet ik nog zo net niet of dit inderdaad klopt…

    Op dit moment heeft hij zo’n beetje alles verloren in zijn leven. De Nepalese thuiszorgster, zijn moeder die nu ergens ver weg woont, zijn ‘lievelings patient’, het vertrouwen van zijn collega’s etc. Mogelijkheid dus voor een ‘koekje van eigen deeg’.

  2. Dag Sebastian,

    dank voor je reactie, al denk ik dat ik je niet helemaal begrijp met je laatste zin: ‘Mogelijkheid dus voor een “koekje van eigen deeg”.’

    Waarom ik de laatste zin in ieder geval hoopvol las, is omdat ik denk dat Kadoke – eindelijk – besluit om te stoppen met roken. ‘Ik ben psychiater, wij roken omdat we anders gek zouden worden en omdat we op die manier tenminste nog één ding gemeen hebben met de meeste patiënten: de sigaret,’ staat er ergens in de roman. Stoppen met roken lees ik dan als een breuk met zijn identificatie met patiënten en hun toestand van niet-sterven.

    In dit verband is de alinea voor de laatste zin interessant: ‘Kijkend naar de donkere huizen van de buren overvalt hem een ongekend, bijna beangstigend verlangen dat zich niet laat onderscheiden van levenslust. De behoefte handen die nog warm zijn van de thee op zijn gezicht te voelen, zich in het diepe te storten, te kussen. Dit niet-sterven kan zo niet langer.’ Hoewel Kadoke veel verloren heeft in de loop van de roman, lijkt hij hier zijn leven te willen omgooien om er iets beters van te maken.

    Maar zoals gezegd, dit is mijn lezing en ik ben benieuwd te horen hoe jij het roken van die laatste sigaret leest.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte