Hoe lang kun je zwijgen? Hoe lang kun je je afzijdig houden en wanneer besef je dat je in actie moet komen, verantwoordelijkheid moet nemen? In Sostiene Pereira vertelt Antonio Tabucchi (1943 – 2012) het verhaal van de eenling die zich staande probeert te houden te midden van de politieke krachten die de geschiedenis bepalen. De roman verscheen voor het eerst in 1994 en is nu opnieuw uitgegeven door De Bezige Bij, vertaald als Pereira verklaart. En verklaren doet Pereira veel in deze roman. Deze woorden, ‘…verklaart Pereira’ komen talloze malen terug in de roman. De vraagt rijst tijdens het lezen waar die formaliteit vandaan komt. Wordt Pereira verhoord? Of probeert hij met zijn stelligheid greep te krijgen op de onzekere tijden waarin hij leeft?
Het is augustus 1938. Mussolini is in Italië aan de macht, in Spanje woedt de burgeroorlog en Portugal gaat gebukt onder de dictatuur van António de Oliveira Salazar. Pereira, een journalist op leeftijd die tobt met zijn gezondheid, houdt zich echter afzijdig van de politiek. Hij is chef van de cultuurpagina van de Lisboa, een kleine middagkrant in de Portugese hoofdstad. Hij vult de kolommen met vertaalde verhalen en necrologieën van schrijvers. Voor het nieuws gaat hij te rade bij de kelner in zijn vaste restaurant.
Saudade
Sinds de dood van zijn vrouw is Pereira zich aan het leven van alledag gaan onttrekken. ‘[I]k ben journalist en houd me bezig met cultuur, ik heb net een verhaal van Balzac vertaald, van uw toestanden ben ik liever niet op de hoogte, ik ben geen verslaggever,’ zegt hij ergens. Hij is de belichaming van de saudade, het typisch Portugese bitterzoete gevoel van gemis en liefde, in dit geval voor zijn overleden vrouw. Alsof ze er nog is, praat hij tegen haar portret, dat hij ook meeneemt wanneer hij naar een kuuroord gaat.
Zonder overdreven actie toe te laten wordt Pereira verklaart het verhaal van een journalist die vecht voor een vrije pers zonder censuur
Als hij een assistent voor zijn cultuurpagina aanneemt komt daarmee ook de politiek zijn leven binnen. Deze jongen, Monteiro Rossi geheten, krijgt de taak om alvast necrologieën te schrijven voor auteurs die elk moment kunnen sterven. Tot ongenoegen van Pereira levert hij alleen maar stukken in die ongeschikt zijn voor publicatie. Het zijn herdenkingsartikelen over linkse schrijvers als Federico García Lorca en Majakovski. Om voor hemzelf onverklaarbare redenen ontslaat Pereira Monteiro Rossi niet en betaalt hij hem zelfs. Een toevallige ontmoeting met een joodse vrouw die Duitsland ontvlucht is, doet hem voor het eerst beseffen dat hij zich niet meer afzijdig kan houden. Subtiel beschrijft Antonio Tabucchi de verandering in het leven van zijn held – al lijkt dit lange tijd een onterecht predicaat voor Pereira.
Censuur
De intellectuele Pereira begint te twijfelen aan het belang van de literatuur in de politiek roerige tijden waarin hij leeft. Hij vindt een manier om via zijn cultuurpagina een boodschap uit te dragen. Geheel in de sfeer van het verstilde Lissabon in deze zomermaand, klinkt het verzet van Pereira aanvankelijk net luid genoeg voor wie het wil verstaan. Maar is Pereira echt zo naïef om te denken dat zijn directeur dit zonder gevolgen laat passeren? En dat de politie hem niet in de gaten houdt? De kracht van deze roman zit in de manier waarop Tabucchi er een verzetsroman van maakt. Zonder overdreven actie toe te laten wordt Pereira verklaart het verhaal van een journalist die vecht voor een vrije pers zonder censuur.
Pereira verklaart verscheen in 1994 en werd enthousiast ontvangen door critici van Silvio Berlusconi. De mediamagnaat gebruikte zijn netwerken voor zijn politieke ambities en als toenmalig premier hield hij een wet tegen om zijn macht over de Italiaanse media terug te dringen. Tabucchi’s personage werd destijds het symbool van de strijd voor vrijheid van informatie. Het zal geen toeval zijn dat Pereira verklaart juist nu weer opnieuw wordt uitgegeven.
Deze recensie verscheen eerder op Literair Nederland.
Antonio Tabucchi - Pereira verklaart | vert. Anthonie Kee | paperback, 240p. | 2e dr. De Bezige Bij