‘Je kunt verhalen herzien en nieuwe verhalen beginnen,’ zei Sander Kollaard eens in een interview. ‘Wat essentieel is om te begrijpen aan de hele discussie over identiteit, is dat het verhalen zijn die we onszelf en anderen vertellen.’ Het lijkt of Anjet Daanje met deze zinnen in haar hoofd De herinnerde soldaat heeft geschreven. Vorig jaar las ik voor het eerst iets van haar en nu deze roman. Ik denk dat het het beste boek is dat ik in jaren heb gelezen.
Anjet Daanje (1965) schrijft al dertig jaar, maar brak pas vijf jaar geleden door bij een groot publiek. De herinnerde soldaat verscheen in november 2019 en werd zoals veel van haar andere boeken genegeerd door de pers. Maar de Librisjury zette het op de longlist en dat bracht NRC-recensent Thomas de Veen ertoe het toch maar op te pakken. Hij was onder de indruk, gaf de roman vijf ballen en vroeg zich af hoe het toch kon dat Anjet Daanje zo onbekend was. Dat dat door zijn eigen nalatigheid en die van vele andere recensenten kwam, leek niet bij hem op te komen (hij bespreekt sinds 2011 Nederlandse literatuur en had dus al twee eerdere romans van haar kunnen bespreken).
Geheugenverlies
De herinnerde soldaat begint in de Gentse Guislain-inrichting waar Noen Merckem hoopt om iemand te worden. Hij lijdt aan geheugenverlies als gevolg van de trauma’s uit de Eerste Wereldoorlog waarin hij gevochten heeft. Hoe hij heet, weet hij niet – in het gesticht is hij vernoemd naar de tijd en plaats waar hij gevonden is. Verschillende vrouwen komen in de hoop hun vermiste man te vinden en Julienne herkent in Noen haar man Amand Coppens; hij heeft ook het litteken bij zijn haar. Hij gaat met haar mee naar huis in Kortrijk en zo begint zijn leven opnieuw.
Van zijn oude leven herkent hij niets: niet zijn kinderen Gust en Roos, het huis, zijn beroep als fotograaf. Julienne helpt hem zijn verleden in te vullen en vertelt hem wie hij is. Ze leert hem negatieven ontwikkelen en vertelt over hun verleden. Amand leeft enerzijds in angst in de voor hem onbekende wereld – ’s nachts heeft hij last van nachtmerries – anderzijds brengt dit nieuwe leven met Julienne een hevige verliefdheid die beiden voor de oorlog niet kenden.
Twijfel en angsten
Daanjes stijl in De herinnerde soldaat is bijzonder. Zinnen zijn lang, delen worden aaneengeregen tot gerust een halve pagina. En ze beginnen veelal met het woord ‘en’. Het verhaal wordt verteld alsof het de gedachtestroom is van Amand – alles in de tegenwoordige tijd. Daarmee vraagt Daanje wel wat van haar lezers, maar het is functioneel. Soms vond ik de lange zinnen lastig te volgen en daarmee voelde ik eenzelfde verwarring als Amand moest ervaren in zijn nieuwe leven waarin hij niets herkent.Daanje heeft een scherp oog voor hoe de relatie tussen Amand en Julienne gevormd wordt door elke blik naar elkaar, elk uitgesproken en vooral ook elk onuitgesproken woord. Het geluk van de twee kan niet voortduren en wordt verstoord door Amands twijfel en angsten. Er zijn momenten dat hij zijn bewustzijn kwijt is, niet meer weet wat hij doet. Zijn dochtertje heeft er schrik van, tegen Julienne wordt hij soms gewelddadig. Steeds vaker heeft hij zulke momenten en een toekomst waarin hij zijn geheugen opnieuw kwijt is beangstigt hem. Ook heeft hij regelmatig het idee dat Julienne niet zijn echte vrouw is, dat hij geen Amand heet. Deze ervaring beschrijft Daanje prachtig: de pijn in elke zin voelbaar.
Retoucheren
Het verhaal van Amands wonderbaarlijke terugkeer na vijf jaar krijgt bekendheid in Kortrijk. Andere vrouwen komen naar de fotozaak voor hernieuwde hoop op een terugkeer van hún echtgenoten. Voor goed geld verkopen Julienne en Amand deze hoop: de weduwen mogen op de foto met Amand in soldatenuniform. Julienne retoucheert de glasnegatieven, Amand drukt de foto’s vervolgens af. Eerst voelt hij zich daar ongemakkelijk bij: ze verkopen een fictie. Maar Julienne overtuigt hem dat mensen graag in zo’n verzonnen verhaal willen leven. Zijzelf had alles overgehad voor de hoop zijn Amands terugkeer.Wanneer ze het geluk dreigen te verliezen, besluiten ze ook hun eigen leven vast te leggen op foto. Ze nemen foto’s van hen samen ‘en na het avondeten werkt zij de hele avond aan het retoucheren van hun geluk’. Prachtig zinnetje dat natuurlijk uiterst veelzeggend is. Zoals de verhouding tussen fotografie en werkelijkheid telkens doorklinkt in het leven dat Julienne en Amand met elkaar hebben. Wat werkelijk is en wat niet loopt door elkaar heen. Ook als lezer zit je met die vraag wanneer nachtmerries, verhalen over het verleden en (waan)beelden in Amands bewustzijn afwisselend langskomen.
Stories to live
Sinds de vijf ballen van Thomas de Veen is het goedgekomen met de erkenning voor Anjet Daanje. De herinnerde soldaat vond zijn weg naar een groot publiek en Daanje heeft inmiddels meerdere grote prijzen gekregen. Het lied van ooievaar en dromedaris is bekroond met zowel de Boekenbon Literatuurprijs als de Libris en werd verkozen als beste roman van deze eeuw. Vorig jaar las ik die roman en ik vond de grootse opzet en de constructie bewonderenswaardig. Maar ik geloof dat De herinnerde soldaat me liever is, menselijker, mooier maar ook pijnlijker. Het einde voorvoelde ik ergens wel maar toch niet helemaal zo. Ik ben er nogal ondersteboven van.Tot slot: serendipiteit deed de app van De Groene Amsterdammer me een oud essay voorschotelen van Marja Pruis. Titel: Of: blijf je je hele leven wie je denkt te zijn. ‘We tell ourselves stories to live. Ik dacht dat ik die uitspraak van Joan Didion wel had uitgespeeld, maar ik begin ’m eindelijk te snappen geloof ik. Het is ook het verhaal van je leven dat je jezelf voorhoudt om verder te kunnen. […] Het verhaal geeft je leven vorm. Als je verandert, pas je je verhaal aan. Dat aanpassen zorgt voor de continuïteit in je leven,’ schrijft Pruis. Ik heb De herinnerde soldaat net uit en dit raakt precies de kern van deze roman.
Anjet Daanje – De herinnerde soldaat | paperback, 536p. | 5e dr. Uitgeverij Passage