Stel je voor: je bent in Tibet. Het is een mooie dag en op het open dak van je hotel besluit je een boek te lezen – waarom ook niet? Uit je rugzak haal je The stranger van Albert Camus, het boek waar je in bezig was. Je medereizigster, die je pas kort daarvoor ontmoet hebt, pakt ook haar boek tevoorschijn: The stranger van Albert Camus! Stel je deze anekdote nu nog een keer voor, maar in plaats van een boek, heb je je e-reader bij je. Hoeveel van de romantiek gaat er verloren als jij en je medereizigster op een Kindle hadden gelezen?
Schaarste en het fysieke
Wat bepaalt die romantiek nu eigenlijk? Volgens Craig Mod, van wie deze anekdote afkomstig is, komt dat door schaarste en het fysieke van het gedrukte boek. Je kunt eenvoudigweg niet alle boeken ter wereld hebben. Wat je koopt en leest is een selectie. En wanneer je vervolgens op reis gaat, kun je ook weer niet al je boeken meenemen.
De romantiek van het moment schuilt natuurlijk ook in het feit dat een boek niet zomaar een object is. Een boek zegt wat over ons. Zeg mij wat u leest en ik zal zeggen wie u bent – het gezegde is bekend. Zelfs de boeken die we kopen, maar niet lezen zeggen wat over ons. Misschien niet zozeer over wie we zijn, maar dan toch over wie we zouden willen zijn. Als twee onbekenden van elkaar dus besluiten om op reis hetzelfde boek mee te nemen en dat op hetzelfde moment besluiten te lezen – daar hechten we graag speciale betekenis aan.
Dwarsliggerboekjes zijn het exponent van twijfelachtigheid: als boek zijn ze niet mooi en als praktische oplossing leggen ze het alsnog af tegen digitaal lezen
Bij een e-boek, gaat dit alles toch in veel mindere mate op. Om te beginnen vallen de fysieke beperkingen weg: een e-reader heeft een vast formaat, ongeacht hoeveel boeken erop staan – vandaar dat ze ook zo handig zijn op reis. En ook de schaarste speelt veel minder een rol. E-pubje van Couperus? Kost niks. Iedereen zo kan alle Nederlandse klassiekers van voor 1900 downloaden van de DBNL. Pak de collectie van Project Gutenberg erbij; dat zijn ook meer dan 100.000 e-boeken. En ik noem hier slechts de legale manieren om gemakkelijk aan e-boeken te komen. Honderden populaire e-boeken zijn volgens sommigen zelfs makkelijker illegaal te downloaden dan legaal.
Beloften niet waargemaakt
Craig Mod kende ik al enige tijd. Het was ook niet zozeer zijn liefde voor het papieren boek die me verbaasde als wel zijn onvrede met het e-boek. Ik heb hem juist leren kennen in een van zijn essays als een voorstander van digitaal publiceren. Teksten die vormloos zijn, kunnen prima digitaal, schreef hij in zijn essay Books in the age of the iPad uit 2010. Vormloos zijn die teksten die los staan van de lay-out:
Formless Content can be reflowed into different formats and not lose any intrinsic meaning. It’s content divorced from layout. Most novels and works of non-fiction are Formless.
When Danielle Steele sits at her computer, she doesn’t think much about how the text will look printed. She thinks about the story as a waterfall of text, as something that can be poured into any container. (Actually, she probably just thinks awkward and sexy things, but awkward and sexy things without regard for final form.)
De vorm van dit soort teksten verandert de betekenis niet. Hiertegenover staat wat Mod ‘Definite Content’ noemt. Denk aan poëzie, of teksten met afbeeldingen en grafieken. Dit soort inhoud kan zeker ook digitaal gelezen worden, maar daarbij moet je rekening houden met de lay-out: een papieren pagina is nu eenmaal wat anders dan een klein en smal telefoonscherm of dat van tablet. Destijds stelde Mod voor om selectiever boeken te printen: alléén die boeken waarvan de lay-out helemaal zou veranderen als je het digitaal probeerde weer te geven (en je daarmee de inhoud ook veranderde). Het zou leiden tot mooiere boeken, want wat er nog gedrukt zou worden, zou met aandacht gemaakt worden; de rest, vormloze tekst, kon allemaal digitaal.
Ik snap deze redenering wel, zeker waar het wegwerpteksten betreft, zoals kranten en tijdschriften. Na het lezen belanden ze allemaal in de papierbak. En zeker, er zijn ook lelijke, goedkope paperbacks. Gedrukt op goedkoop papier dat al snel verkleurt, kleine letters, smalle marges en lijm die loslaat – het zijn natuurlijk niet dit soort uitgaven waarom mensen van boeken houden. Met de dwarsliggerboekjes als exponent van twijfelachtigheid: als boek zijn ze niet mooi en als praktische oplossing leggen ze het alsnog af tegen digitaal lezen.
Inmiddels is Craig Mod echter behoorlijk teruggekomen van zijn voorkeur voor digitaal lezen. Destijds was hij er enthousiast over – het was nog verre van perfect, maar er zou verbetering komen en het bood vooral mogelijkheden. Maar naar zijn idee zijn de beloften niet waargemaakt.
Containers matter. They shape stories and the experience of stories. Choose the right binding, cloth, trim size, texture of paper, margins and ink, and you will strengthen the bond between reader and text. Choose badly and the object becomes a wedge between reader and text.
Behalve tegen de erbarmelijke typografie van Kindles die al veel eerder verbeterd had moeten worden, maakt Mod bezwaar tegen het digitale ecosysteem van Amazon en Apple, de reuzen op dit gebied, achter het digitale lezen. In tegenstelling tot de wereld van het fysieke boek waar iedere maker alle vrijheid heeft in opmaak, papiersoort, bindwijze, typografie et cetera (dankzij printing on demand kan dat ook nog eens een keer zonder al te veel startkapitaal) is dat in de wereld van het digitale boek allemaal in handen van de grote bedrijven, die zowel makers als lezers veronachtzamen.
In digitale teksten is het makkelijk om passages te markeren en het exporteren van deze gegevens zou een groot voordeel van e-lezen zijn – ware het niet dat je buiten het ecosysteem van Amazon niets met je aantekeningen kunt! DRM-beveiliging belemmert het delen van teksten – uit copyright-oogpunt goed te begrijpen, maar daarmee wel weer een voordeel van digitale teksten overboord gooiend.
Mijn boekenkast
Eerder haalde ik Tim Parks al aan. Onder de titel ‘Ebooks can’t burn’ vroeg hij zich af waarom het e-lezen op zo weinig enthousiasme kon rekenen. Een van de redenen zou er best wel eens in kunnen liggen dat de veronderstelde onvergankelijkheid van e-boeken wel eens onterecht zou kunnen zijn. Wie een fysiek boek koopt, bezit dat boek en kan ermee doet wat hij of zij wil. Wie bij Amazon koopt moet hopen dat dat bedrijf de Kindle voor altijd blijft ondersteunen. Misschien zal het dat ook doen, dat kan goed, maar Sony is ook gestopt met zijn e-reader LIBRIé. Of een ander platform in zo’n geval weer klaarstaat om de lezers op te vangen, zoals Kobo voor Sonylezers, is natuurlijk de vraag: Yahoo is in 2009 ook gestopt met Geocities, schrijft Mod. Ook zonder brand zou je wel eens je hele bibliotheek kwijt kunnen raken.
Ik hoop dan ook van harte dat mijn huis nooit zal afbranden, want hoewel verzekerd, weet ik niet of ik al mijn boeken nog terug zou kunnen krijgen. Als het al zo was, dan zijn het in ieder geval niet die exemplaren die ikzelf gelezen heb – wat het toch anders maakt. Maar daar staat wel iets tegenover. De boekenkast staat in onze woonkamer. Alles staat in het zicht en vaak genoeg pak ik even een boek. Op een e-reader raken boeken al snel uit het zicht. Of zoals Craig Mod schrijft:
If the pile of unread books on the bedside table is a graveyard of good intentions, the list of unread books on a Kindle is a black hole of fleeting intentions
Binnenkort ga ik verhuizen. Het was even een flinke klus om alle boeken in te pakken, maar ik heb ze nu wel allemaal weer een keer in handen gehad. Sommige boeken brachten weer de herinnering aan het lezen naar boven. Andere drongen zich nog weer eens een keer aan me op: dat ik ze binnenkort écht moet gaan lezen. Uiteraard zou het ook in dit geval buitengewoon praktisch zijn geweest als ik niet meer dan een e-reader had hoeven inpakken, maar dan zou mijn ‘black hole of fleeting intentions’ zijn gebleven wat het was – vol met boeken zonder dat ik er weet van had. Straks bij het uitpakken krijg ik ze allemaal weer opnieuw te zien – aan één boek zal ik dan echt gaan beginnen. Wat ik lees wordt in grote mate bepaald door wat op dat moment toevallig mijn aandacht weet te grijpen.
❦
Vorig jaar ging ik vier weken op vakantie naar Sulawesi en van tevoren moest ik kiezen welke boeken ik mee zou nemen. Eén dik boek om de hele vakantie mee te doen? Infinite Jest maar herlezen bijvoorbeeld? Niet gedaan uiteindelijk; in plaats daarvan besloot ik twee dunnere boeken mee te nemen; veel te snel uit natuurlijk. Nadat ik ook nog een boek van mijn medereizigster had gelezen (zij had gelukkig niet hetzelfde boek bij zich als ik), zat ik de laatste paar dagen van de vakantie zonder boek. Maar, op onze laatste bestemming aangekomen vond ik in onze bungalow een boek van een vorige gast. Alsof het speciaal voor mij was neergelegd: Infinte Jest.