Boek of e-boek: wat is het verschil?

‘Books are no more threatened by Kindle than stairs by elevators,’ twitterde de Britse acteur en schrijver Stephen Fry alweer zes jaar geleden. Zijn punt was dat de ene techniek de andere niet zal vervangen, maar dat ze naast elkaar zullen blijven bestaan. Want dat was een paar jaar geleden toch nog wel de angst: dat er geen papieren boeken meer zouden zijn. En je moet toegeven, e-boeken hebben ook voordelen: je kunt ze in grote aantallen makkelijk meenemen, de verspreiding via internet gaat gemakkelijk en de kosten zijn lager. Uiteraard staan daar ook wel een paar nadelen tegenover. Je hoeft bijvoorbeeld niet meer naar een boekhandel. Het illegaal verspreiden kan gemakkelijk en laten we ook niet vergeten dat schrijvers er veel minder aan verdienen dan aan een papieren versie.

Fry lijkt gelijk te hebben gekregen – waar het, laat ik zeggen: de klassieke, literatuur betreft. Bij het genre mystery bijvoorbeeld wint het e-book wel terrein. Dat weet uitgever Joost Nijsen op te tekenen uit de mond van Eric Simonoff, senior agent bij de boekentak van het Amerikaanse agentschap WME. Maar voor literatuur ligt het maximale marktaandeel van e-boeken rond de huidige 30 procent. ‘De meeste mensen vinden het papieren boek toch het prettigst, boeken bieden een sterke, langademige intellectuele ervaring die je niet krijgt via andere dragers.’ Ook uitgever Morgan Entrekin van Grove Atlantic stelt dat het plafond voor e-boeken wel bereikt is.

Zeg papier vaarwel

Dat de meeste mensen van papieren boeken houden, weet ik alleen niet zeker. Ja, Julian Barnes wel, maar hoe representatief is hij? Tim Parks vond het frappant dat e-readers met zo weinig enthousiasme ontvangen werden, terwijl het vele praktische voordelen heeft. Behalve de hierboven genoemde noemt hij ook nog de mogelijkheid om het lettertype aan te passen naar behoefte; denk aan grotere letters voor mensen met slechter zicht. Ik moet toegeven: dat ís ook echt een voordeel. En het kost maar één hand, wat het makkelijker maakt om te lezen in het drukke openbaar vervoer of liggend in bed.

Fabian Stolk gaf laatst ook een mooi voorbeeld van waar digitaal het wint van papier. In digitale teksten kun je veel sneller zoeken. Stolk was benieuwd naar hoe Willem Frederik Hermans de voeten beschrijft van Henri Osewoudt in De donkere kamer van Damokles. De vraag was of zijn moeilijke voeten van belang waren voor de plot. Zoeken in de e-versie leverde snel het antwoord : nee.

Maar de praktische voordelen vertellen niet het hele verhaal. Misschien speelt er nog wel iets anders. Zo maakte Marko van der Wal zich onlangs juist sterk voor het papieren boek. Toegegeven, die werkt dan ook bij Van Oorschot en als ze zelfs dáár niet meer van mooie, gedrukte boeken houden… Aanleiding was in ieder geval een reclame van Microsoft waarin een meisje haar hele schooltas aan boeken leeghaalt en er een kleine laptop in stopt: ‘Zeg papier vaarwel’. Het is Van der Wal een gruwel:

De generatie die van kinds af in aanraking komt met verhalen en teksten, zelfs leerboeken, die digitaal zijn zal een domme generatie zijn. De invloed die lezen vanaf een scherm heeft op het brein is negatief. Het algemene concentratieniveau daalt onder invloed daarvan en door andere digitale afleidingsbronnen. Het samenwerken tussen de hersenhelften verslechtert doordat het scherm plat is. Verder is bewezen geacht dat het geheugen zich minder goed ontwikkelt dan wanneer papier het medium is. Windows doet de vensters op de wereld systematisch dicht.

Wel makkelijker, maar niet beter, zegt de wetenschap. Nou ja, wie zegt dat dan? Graag even het onderzoek erbij. Van der Wal overtuigt me niet meteen: het scherm is slecht, want plat – maar papier is toch ook plat? Ook van die andere onderzoeken zou ik graag iets meer weten.

Pagina’s omslaan

Twee jaar geleden schreef uitgever, boekhandelaar, historicus en somberman Bastiaan Bommeljé in het NRC (‘In Nederland blijven alleen lege boekenkasten over’, 21 september) ook over de achteruitgang van het lezen en hoe slecht digitaal lezen wel niet was. Hij noemde wel een aantal onderzoekers, onder wie Ziming Liu. Het aardige is dat je van Liu op internet (wat een niet te miskennen voordeel is!) wel wat artikelen kunt vinden waarin inderdaad wordt betoogd dat digitaal lezen ‘slechter’ is dan lezen van papier: ‘declining sustained attention’… ‘more non-linear reading’… ‘hyperlinks distract people’, zie ik her en der in het artikel staan. Maar je moet je dan wel even bedenken: dat onderzoek kwam uit 2005. Dat onderzoek ondervroeg mensen naar hun lezen van de afgelopen tien jaar. Dus tussen 1995 en 2005 was het lezen van papier ‘beter’. Ja, nogal wiedes: toen bestonden er nog geen e-ink en retinaschermen! En bovendien: dat onderzoek ging niet specifiek over romans lezen.

Die Liu heeft in 2012 nog een overzichtsartikel geschreven waarin hij conclusies van verschillende artikelen bij elkaar brengt. Natuurlijk herken ik sommige conclusies. Hyperlinks leiden je ook af bij het lezen (ik zit nu rond de 800 woorden en wie komt tot hier met lezen?), maar in de meeste romans staan helemaal geen hyperlinks. En als ik lees over de tactiele verschillen tussen digitale tekst en tekst op papier, dan vraag ik me af of de onderzoeker nog wel weet waar hij of zij het over heeft. Ik lees geen braille! We hebben het namelijk over tekst: die is op papier net zo min voelbaar als op het scherm.

Wat betreft pagina’s omslaan, daar wordt van beweerd dat dat een belangrijk onderdeel is van de leeservaring. Wil ik geloven. En ook nog wel dat op een knopje op je e-reader drukken iets anders is dan de bladzijde met de tekst omslaan. Nu heb ik niet heel veel boeken digitaal gelezen, maar op mij komt het swipen op een scherm om naar een volgende pagina te gaan behoorlijk dichtbij het omslaan van een papieren pagina. Hoezeer die twee op elkaar lijken benadrukt designer Craig Mod door ook over de interface van een papieren boek te zeggen: ‘Just. Keep. Swiping.’

Ik houd me overigens aanbevolen voor artikelen waarin echt onderzoek wordt gedaan naar verhalen lezen op e-reader of tablet en op papier.

Bibliotheek

Wat misschien bijdraagt aan mijn scepsis ten aanzien van bovengenoemde onderzoeken is dat ze volstrekt niet stroken met mijn eigen (bescheiden) ervaringen. Eigen ervaringen zijn helemaal niet zo slecht met e-lezen. Ik geef toe, mijn telefoonscherm is wat klein, maar het gaat toch heel aardig. Zeker op een tablet met goed scherm is het prima te doen. Geen vermoeide ogen, het lezen ging heel vlot. Ik ben dan ook niet per sé tegen het e-boek; ik ben alleen heel erg voor papier.

Waar dat mee te maken heeft, weet ik nog niet precies. De wetenschap geeft me vooralsnog te weinig verklaring. Misschien heeft het met fysieke aanwezigheid te maken. Laatst was ik in Parijs en bezocht ik de Bibliotheque Mazarine, de oudste openbare bieb van Frankrijk. Schitterend, ouderwets. De houten vloer kraakt wanneer ik eroverheen loop. Daar steekt een geheugenkaartje met al je e-boeken erop maar schril bij af.