Verzonnen of waarachtig: is er een verschil?

Shortlist Libris Literatuur Prijs 2014De boeken die dit jaar de shortlist van de Libris Literatuurprijs haalden, delen een interesse voor het grensgebied tussen waarheid en fantasie, tussen fictie en non-fictie. Vaak wordt de lezer in het ongewisse gelaten over de verhouding tussen waargebeurde elementen in het boek en imaginaire toevoegingen van de schrijver. Dit leidt regelmatig tot een interessant spel met de identiteit van de personages en de schrijvers als inzet.

Dit is het rapport van de Schaduwjury van Recensieweb voor de Libris Literatuurprijs 2014. Door Just Houben , Bob Hopman, Johan Bordewijk en Suzanne van der Beek

Hoewel alle zes boeken de aanduiding roman op de kaft hebben staan, is geschreven documentaire een betere aanduiding, of, zoals de Libris Jury het zelf beschrijft: de non-fictieroman. De beschreven verhalen stellen de gebeurtenissen centraal en de uitdieping van de personages of zo je wilt het ‘innerlijk behang’, toch het traditionele aandachtspunt van de literatuur, blijft daar over het algemeen bij achter. Dit geldt zowel voor de geheel aan de fantasie ontsprongen, als voor de (gedeeltelijk) waargebeurde verhalen.

Een andere opvallende overeenkomst is het doorsnee niveau van de boeken. Alle zes schrijvers verstaan hun vak, ze beheersen de taal, weten hoe een verhaal opgebouwd en gestructureerd moet worden en besteden aandacht aan een eigen en typerende stijl. Kortom: ze doen wat je van een kundig schrijver mag verwachten. Maar het zijn niet echt de karakteristieken van een prijswinnaar. Daar is meer voor nodig. Gelukkig – en daar was de jury het unaniem over eens – is er één schrijver die dat ruimschoots biedt, die erin geslaagd is om boven het maaiveld van keurig-geschreven-maar-verder-niet-bijzondere boeken uit te komen.

Libris Literatuurprijs 2014

De genomineerden voor 2014 zijn:
Oorlog en terpentijn – Stefan Hertmans
Roundhay, tuinscène – Marente de Moor
Gelukkige slaven – Tom Lanoye
La Superba – Ilja Leonard Pfeijffer
De omwegen –  Jeroen Theunissen
Het verdwijnen van Robbert – Robbert Welagen

Oorlog en terpentijn – Stefan Hertmans

Door de vondst van een dagboek gaat de schrijver op zoek naar het leven van zijn grootvader, dat getekend wordt door de Eerste Wereldoorlog. Dit levert een oprecht en ontroerend verhaal op van een moeilijk leven van een amateurschilder in oorlogstijd, een kroniek van zijn levensperiode. Oorlog en terpentijn komt echter traag op gang met beschrijvingen van de jeugd van zijn grootvader; zijn familie, zijn scholing, zijn eerste werk bij de ijzergieterij. Eenmaal aanbeland bij de oorlog wordt het verhaal pas echt pakkend.

Van alle boeken heeft deze het meest het karakter van een verslaglegging gegoten in een literair jasje. Hertmans doet nadrukkelijk zijn best om literair te schrijven, met een brede en barokke stijl en een poging tot verdieping van de personages. Hij doet dit echter zo overdreven, met zo veel uitleg en overbodige duiding, dat er voor de lezer weinig te raden overblijft. Uiteindelijk strandt zo zijn poging tot een indrukwekkend tijdsbeeld en blijft deze jury zitten met het gevoel dat ze niet de kans gekregen heeft zelf de grootvader te leren kennen.

Roundhay, tuinscène – Marente de Moor

Net als Hertmans kies De Moor voor een waargebeurd verhaal, namelijk het doelbewust verdwijnen van de uitvinder van de film. Ze weet daarin aanvankelijk een fascinerend spel te vangen rond de idee van het vastleggen van beweging, beelden en gedachtes, en uiteindelijk het vastleggen, of zelfs stelen, van identiteit. Ze doet dit echter zo uitgebreid, dat het een kunstgreep wordt. Iedere gebeurtenis wordt in dit kader van identiteitsvraagstukken of (filmische) beeltenis vormgegeven. Bovendien vergeet ze door die aandacht voor de thematiek haar personages goed uit te werken.

Van de zes genomineerde boeken blijft deze het dichtst bij het literaire cliché: een traag verteld verhaal, met tobbende personages, weinig handeling of beweging en veel aandacht voor stijl en toon. Het is zo netjes en volgens de regels der kunst dat het geforceerd en daardoor bloedeloos wordt. De Moor mikt hoog, haar uitwerking is echter te zwak en te vlak.

Gelukkige slaven – Tom Lanoye

Lanoye speelt in Gelukkige Slaven nadrukkelijk met identiteit. Door twee hoofdpersonages te kiezen met dezelfde naam (Tony Hanssen) creëert hij voortdurend identieitsverwarring, met name vanaf het moment waarop het leven van de twee mannen samenkomt. Beiden zijn onsympathieke karakters: de één is een door gokschulden geplaagde toyboy, de ander is een graaiende bankier die vluchtte toen zijn malversaties aan het licht kwamen en uit de problemen tracht te komen met het verpatsen van een zelfgeschoten neushoorn. Lanoye verweeft moderne thema’s als de ineenstorting van de financiële wereld enerzijds en het leegroven en verwoesten van het Afrikaanse continent anderzijds, met de fictie van zijn verhaal.

Het boek leest soepel en heeft een grote vaart. Door de ironie en spottende toon waarmee de hufterige personages beschreven zijn blijft het verhaal licht en krijgt het boek het karakter van een schelmenroman, de twee Tony’s worden in al hun misdaden sympathiek. Juist door die genretypering blijft het boek wel wat aan de oppervlakte en is de beschrijving van de grote wereldproblemen niet altijd even geloofwaardig.

La Superba – Ilja Leonard Pfeijffer

Hoofdpersoon in La Superba is Genua, waar Pfeijffer enkele jaren geleden naartoe verhuisde. Deze stad vormt het levende decor voor een verhaal over immigranten, over hoop en illusies. Pfeijffers hoop: die van een Nederlands schrijver op een nieuw en eigenzinnig leven in Genua; de hoop van de Italiaanse emigranten die begin vorige eeuw naar Amerika trokken; de hoop van Afrikaanse immigranten die via Lampedusa in de schaduw van de illegaliteit terecht komen. Elke vorm van hoop lijkt uiteindelijk te verdampen.

Het boek is geschreven als een brief aan een vriend, een brief vol plannen voor een roman. Zo speelt Pfeijffer met zijn rol als schrijver. Gaandeweg wordt de nadruk op dit spel wat overdreven – dan weten we het wel. Ook wordt de toon van de brieven wel erg informeel en zijn sommige beschrijvingen uitgesproken provocerend en seksistisch: te gemakkelijk, te banaal voor deze poëtische ode aan Pfeijffers geliefde stad.

De omwegen –  Jeroen Theunissen

Met De Omwegen schreef Jeroen Theunissen een breed opgezette geschiedenis van de familie Goetgeluck. De drie broers Johan, Jonas en Joris verlaten het ouderlijk huis in Vlaanderen en kiezen ieder daarbij hun eigen weg: Johan reist als linkse intellectueel de wereld rond van congres naar congres, Jonas vertrekt naar Amerika om te trouwen en miljonair te worden, en Joris gaat als anarchist op reis en doet daarbij de meest onherbergzame gebieden aan. Hun omzwervingen leiden echter weer naar huis, waar de andere familieleden achter waren gebleven.

Met zijn satirische beschrijving van de wederwaardigheden van alle familieleden geeft Theunissen een kroniek van de afgelopen twintig jaar, maar zijn ironie hield deze juryleden op afstand en nodigde niet uit tot deelname aan het debat over de thema’s die de achtergrond vormen voor de omzwervingen van de familie Goetgeluck.

Het verdwijnen van Robbert – Robbert Welagen

De hoofdpersoon van Het verdwijnen van Robbert (die niet toevallig dezelfde voornaam heeft als de schrijver) wil maar één ding en dat is verdwijnen. Waarom? Omdat zijn grote liefde Chloe met een ander trouwt. Welagens boek is een leuk gedachte-experiment: hoe verdwijn je als mens? In ieder geval niet zoals het personage Robbert het aanpakt. Hij gaat in Duitsland wonen, probeert zijn naam te veranderen, vindt een baan, een flat en begint een affaire. Binnen een paar weken wordt hij gevonden. Daarop trekt hij met een auto Polen in en eindigt na vele omzwervingen op een Grieks eiland. Daar zoekt hij na jaren toch weer contact met Chloe.

Dit boek is verreweg het kortste van de zes en dat is direct het probleem. Het is te kort om echt diepte te bereiken, om de drie reizen overtuigend neer te zetten en vooral om de psychologie van de reiziger goed uit te werken. Daarbij verliest Welagen zich ook nog in een aantal lange seksscènes die weinig toegevoegde waarde hebben. Al met al een leuk idee, een aardige, korte roman in een lekkere stijl met korte zinnen, dat je bent vergeten zodra je het dichtslaat.

De winnaar

Na het lezen en bespreken van de shortlist van de Libris Literatuurprijs 2014 was de schaduwjury het er unaniem over eens dat er een duidelijke winnaar kan worden aangewezen: La Superba. De hierboven geschetste bezwaren van dit boek zijn schoonheidsfoutjes in deze verder magistrale roman. Ilja Leonard Pfeijffer beschrijft de vele gezichten van Genua, een ander Genua dan de toeristen kennen, waar zelfs de Genuezen verdwalen. In een exuberante stijl weet Pfeijffer de stad om te toveren in dan weer een stinkende poel van corruptie en maffiose praktijken, dan weer in een levend organisme van schimmige straatjes en stegen, van krochten en spelonken vergeven van de hoerenlopers en travestieten, dan weer in een schitterend paradijs waar vanzelfsprekend de mooiste meisjes  te vinden zijn en tenslotte in de stad waaraan hij totaal verslingerd is geraakt. Hij schetst het leven op de pleinen en terrassen als een doorlopende opera buffa, een tableau vivant met sjacherende bedelaars, charmante dronkaards, criminele Marokkanen, aandoenlijke praatjesmakers en dames van ‘zekere leeftijd’ en vervallen schoonheid. Kortom, een giftig mengsel, een borrelende cocktail van enerzijds ontroerende menselijke zwaktes en anderzijds enorme levenskracht.

Goed. Tot zover de ronkende tekst – maar dit is wat het boek kenmerkt. In La Superba vervalt het onderscheid tussen fictie en non-fictie op een fundamenteel niveau, wordt het als onbelangrijk en oninteressant aan de kant gezet door de kracht van de wereld die de schrijver creëert. Pfeijffers proza is zelfbewust en zijn personages zo mogelijk nog meer. Personages die zich bemoeien met de schrijver en willen weten hoe ze in de roman terecht zullen komen. Verzonnen of waarachtig, wat is het verschil?

Dat maakt Pfeijffer van de zes genomineerden tot de enige terechte winnaar van de Libris Literatuurprijs 2014.

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte