Karenin, de man van

Over Anna Karenina van Leo Tolstoj

Tolstoj Anna Karenina Russische Bibliotheek‘Why?!’ vroeg ze terwijl ze zich omdraaide van de bijrijdersstoel. Ik zat in de auto bij een jong Rusisch stel en had zojuist verteld dat ik bezig was in Anna Karenina. Vond ze het niet goed? Jawel hoor, alleen vond ze het niet helemaal een boek voor een guy form Amsterdam. Ik geef toe, het is een liefdes­verhaal met nogal wat dramatiek. Maar Tolstoj observeert en schrijft zo goed, en weet gevoelens met zulke precisie te ontrafelen, dat dit boek oneindig veel beter is dan de gemid­delde romcom, waar deze guy from Amsterdam inderdaad geen trek in zou hebben.

Allerlei soorten ongeluk

‘Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze,’ begint Tolstoj zijn roman. Mooie zin. Of het altijd en overal waar is, doet er niet toe. Zo’n opening schept verwachtingen voor deze roman van 1000 pagina’s. Dit wordt een verkenning van het geluk – en ongeluk – dat verschillende relaties brengen. Als eerste is er de relatie tussen Stepan Arkadjewitsj Oblonski en Dolly. Hij heeft een affaire, zij ontdekt dit en wil waarschijnlijk bij hem weg.

En dan is er Lewin, een vriend van Oblonski, die naar Moskou komt om een huwelijksaanzoek te doen aan Kitty, het jongere zusje van Dolly. Kitty vindt Lewin niet verkeerd, maar ze is momen­teel met haar hoofd in de wolken door graaf Wronski, van wie ze binnenkort óók een huwelijks­aanzoek verwacht. En dus wijst ze Lewin af, die in eenzaamheid afdruipt naar zijn landgoed en haar zal moeten vergeten. Zo hij dat kan, tenminste.

Ook naar Moskou reist Anna Karenina, de zus van Oblonski, met als doel om op Dolly in te praten en zo het huwelijk van haar broer te redden. Maar in Moskou ontmoet ze Wronksi en vanaf dat moment verliest deze laatste zijn interesse in Kitty. Tijdens een bal passeert hij haar om met Anna te dansen. Zo ontvouwt zich een groter drama, en niet alleen voor Kitty, want Anna is een getrouwde vrouw. Maar de ontmoeting met Wronski maakt dat ze subiet weg wil bij haar man Aleksej Karenin.

Romantisch ideaal

Vorige maand ging ik naar de filmvertoning van Anna Karenina (de meest recente, die van Joe Wright uit 2012) in de bibliotheek in Amsterdam. Filmcriticus en inleider van de avond Gawie Keyzer gaf bij het kijken de vraag mee welke liefdesrelatie te verkiezen is: die tussen Anna en Wronski of die tussen – uiteindelijk doet hij haar een nieuw aanzoek – Lewin en Kitty. Dat de relatie tussen Dolly en haar overspelige man Oblonski ons weinig verkieslijk voorkomt, is alleszins begrijpelijk. Net als het huwelijk tussen Anna en Karenin waar een eind aan komt. Rest ons dus de keuze tussen een passionele, maar ook zeer destructieve relatie en een stabiele, langdurig bestendige relatie, maar met veel minder vuurwerk.

De vraag appelleert natuurlijk stevig aan onze ideaalbeelden van liefde: groots en zo meeslepend dat je er alles en iedereen voor achterlaat. Het huiselijke geluk van Kitty en Lewin is in vergelij­king daarmee toch maar wat aan de saaie kant. Tolstoj beschrijft zonder oordelen, zodat je als lezer inderdaad alle ruimte krijgt om te kiezen. Maar hoeveel keuze hebben Tolstojs personages zelf? In een essay in The New Yorker vraagt Joshua Rothman zich dat af.

Is hun liefde niet veel meer een fatum dat hen meesleept en, in Anna’s geval, vermorzelt? Rothman wijst op alle toevallig­heden in de roman, waardoor het voor iedereen heel anders zou hebben kunnen aflopen. Als de omstan­dig­heden ook maar ietsjes anders waren geweest, dan was Lewin misschien wel met Dolly getrouwd, Kitty met Wronski en wellicht was Anna dan nog wel gewoon bij haar gezin gebleven. Dat het anders liep, is niet per se aan hun keuzes toe te schrijven. Aan de andere kant wordt ook niet alles bepaald door omstandigheden. Een zekere mate van keuze­­vrijheid hebben we als mensen. Je kunt door toeval iemand tegen­komen, je man en kind daarvoor opgeven is een bewuste beslissing.

Jude Law als Aleksej Karenin in de film Anna Karenina van Joe Wright

Een moderne Anna Karenina

Anna Karenina lezende keerden mijn gedachten terug naar een boek dat ik vorige zomer las, het onvolprezen Liefde, als dat het is van Marijke Schermer. Wat ik toen nog niet doorhad, maar nu wel zie, is hoezeer Liefde, als dat het is eigenlijk een moderne Anna Karenina is – maar dan beter geschreven. Net als Tolstoj beschrijft Schermer een vrouw (Terri) die bij haar man (David) weg wil en hem geen moment meer in haar bijzijn kan dulden. Ze begint een affaire met Lucas wat een einde van haar huwelijk betekent. Het aardige van deze omgekeerd chrono­logische inter­tekstuali­teit is dat het mijn lezing van Tolstojs roman beïnvloedde.

Anna in Tolstojs roman wordt nog wel eens gezien als een moderne, sterke vrouw die opkomt voor haar eigen behoeften. En in zekere zin is ze dat ook. Hoewel ik haar in de tweede helft van de roman zeker geen sterk en evenwichtig personage vind. Zoals je van Terri in Schermers roman kunt afvragen wat haar eigen aandeel is in haar ongelukkige huwelijk, zo deed ik dat ook bij Anna. Het is wellicht te veel een eenen­twintigste-eeuwse vraag of het verlaten van je gezin niet een te gemakkelijke uitweg is van mevrouw Karenina. Maar dat je dit kunt vragen, is misschien wel de reden dat deze roman ook nu nog het lezen waard is.

Liefdeloos

In zijn inleiding bij de film zette Gawie Keyzer Aleksej Karenin, de man van, direct weg als een onaangenaam heerschap. Ik vermoed dat Karenin het bij de meeste lezers het moet ontgelden. Karenin, de kille man, alleen maar bezig met zijn reputatie en carrière – en dan heeft hij ook nog de hebbelijk­heid met zijn vingers te kraken. Wie zal het verbazen dat Anna uit dit liefdeloze huwelijk wil ontsnappen? Maar dat verbaast me nou zo: je leest zo vaak over het ‘liefdeloze’ huwelijk tussen hem en Anna. Ik geef toe dat Karenin niet vreselijk gepassioneerd is, maar betekent dat ook dat hij meteen liefdeloos is?

Voor hoe we nu naar Karenin kijken helpt het natuurlijk niet dat zijn grootste bezwaar bij de buitenechtelijke affaire van zijn vrouw is dat erover geroddeld wordt in de kringen waarin hij zich beweegt. Een man moet toch ontploffen van woede als hij erachter komt? Dát is toch liefde? Ja – dat is liefde. Vinden wij althans, bijna 150 jaar later. Maar voordat we Karenin van een gebrek aan liefde voor zijn vrouw betichten, is het misschien goed om te bedenken dat het voor een vrouw in de hogere kringen in Petersburg eind 19de eeuw heel gewoon was om een affaire te hebben. Daar was niets mis mee. Zolang er niet over geroddeld werd, tenminste. Dat maakt Karenins reactie toch alleszins begrijpelijker.

Geslagen hond

Een van de beroemdste personages uit de wereldliteratuur heeft haar naam aan hem te danken. Hijzelf is denk ik een van de meest verachte personages in de wereldliteratuur. Misschien straalde de sympathie die ik eerder had voor Marijke Schermers personage David te veel op hem af, maar ik meen dat Karenin iets meer waardering verdient. En ook zonder Liefde, als dat het is in je hoofd te hebben, moet dat lukken. Zoals bij al zijn personages beschrijft Tolstoj ook het complexe gevoels­leven van Karenin.

De woorden van zijn vrouw, die zijn ergste vermoeden hadden bevestigd, hadden Aleksej Aleksandrowitsj smartelijk getroffen. Dit verdriet werd nog vergroot door dat wonderlijke gevoel van fysiek medelijden, dat haar tranen in hem hadden opgeroepen.

Niet lang daarna laat hij zijn verdriet achter zich. In een poging niet helemaal ten onder te gaan in deze ramp in zijn leven, bedenkt hij hoe het nu verder moet. Is dat gevoelloos? Of een vlucht naar voren als overlevings­instinct? ‘Het was een vreemd en hevig verdriet geweest, maar nu was het voorbij. Hij voelde, hoe hij opnieuw zou kunnen leven en aan andere dingen denken dan alleen aan zijn vrouw.’

Anna verdraagt hem niet meer. Het mag voor haar, evenals voor vele lezers, op een gebrek aan liefde lijken. Maar Tolstojs beschrijvingen maken het veel minder eenduidig dan dat. Karenin heeft verschillende gevoelens, tegenstrijdig ook – evenals Anna overigens. Het maakt hen vooral heel menselijk. Wanneer Anna bevalt van haar kind met Wronski maken Karenins gevoelens van verachting voor haar plaats voor vergeving. Wat Anna hem zo mogelijk nog meer doet haten dan daarvoor. Op de achtergrond in mijn bewustzijn hoor ik Marijke Schermers Terri: ‘Doe niet zo geslagenhondachtig.’

Over de vertaling die ik las van Anna Karenina schreef ik nog dit.

L.N. Tolstoj - Anna Karenina (Verzamelde werken deel 5) | vert. Wils Huisman | gebonden, 944p. | 7e dr. Van Oorschot

2 gedachten aan “Karenin, de man van”

  1. Boeiende vergelijking! Ik vond Anna Karenina erg goed, niet in het minst vanwege de schrijfstijl van Tolstoi. En doordat er ook een stuk is vanuit het perspectief van Karenin, kon ik mij ook in hem inleven en was hij niet alleen die liefdeloze vent. Hetzelfde doet Marijke Schermer door continu van perspectief te wisselen. Maar in haar boek miste ik een goedzak zoals Levin, die je het allerbeste wenst.

    1. Ik bedoel ook zeker niet dat Tolstoj slecht schrijft. Schermers wisselingen van focalisatie zijn alleen zo schitterend subtiel, dat ik het daarom beter geschreven vind. En in haar boek is inderdaad geen Lewin, maar vind je David geen goedzak?

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte