Je staande houden in een wereld waar je niet voor gekozen hebt

Over Het tegenovergestelde van een mens van Lieke Marsman

Lieke Marsman - Het tegenovergestelde van een mens‘Op een gegeven moment zei mijn moeder dat de mens door en door slecht was.’ Een uitspraak die er nogal inhakt bij de jonge Ida. Ongetwijfeld ook door de achteloosheid van de stelling, gedaan tijdens het koken; moeder hakt vervolgens een wortel in tweeën. Als de mens slecht is, redeneert Ida vervolgens, zit er maar één ding op: het tegenovergestelde van een mens worden. Ida’s voornemen is het vertrekpunt van de gelijknamige roman van Lieke Marsman Het tegenovergestelde van een mens.

Als student doet Ida’s streven naar het juiste haar wisselen van studie omdat ze politicologie te theoretisch vindt. ‘Hoe verenig je een probleem als opwarming van de aarde, dat om een lange­termijn­oplossing vraagt, met kortetermijnvisies die de meeste politici erop nahouden? Zelfs al zou iedereen ter wereld het erover eens zijn dat er iets tegen klimaat­verandering gedaan moet worden, geen enkel landsbestuur wil de eerste of enige zijn die zichzelf op kosten jaagt door zo’n beter milieu na te streven.’ Bij de studie Aardwetenschappen hoopt ze een concrete bijdrage aan een oplossing te kunnen doen.

Wolven

Marsman zet met dit soort redeneringen de gedachtewereld van Ida scherp neer. Het leidt tot cynische observaties waar een zekere humor in zit, als het eigenlijk niet om te huilen was. Bijvoorbeeld over wolven die in het lege gebied rond Tsjernobyl leven. Het gaat daar goed met de wolven­stand. Niet dat ze geen last hebben van genetische afwijkingen als gevolg van de radioactieve vervuiling. Maar kennelijk is het beter voor wolven een nucleair vervuilde habitat te hebben dan in de buurt van mensen te leven.

Het tegenovergestelde van een mens verscheen in 2017 en in de jaren sindsdien kun je eigenlijk alleen maar cynischer zijn geworden. Droogte tijdens Nederlandse zomers en een steeds slechter draaglijke hitte. Enorme bosbranden in Australië, ieder jaar weer. Hetzelfde in Californië, waarbij onlangs de lucht apocalyptisch oranje kleurde. ‘If you don’t believe climate change is real: come to California,’ zei de gouverneur van die staat. Een krachtige oproep, zeker, maar die mist tegelijk een punt. Het probleem is niet zozeer het gebrek aan geloof, maar de onwil om te handelen naar dat geloof. Een firma als Shell weet al sinds half jaren tachtig hoe desastreus zijn bedrijfsactiviteit is. #ShellKnew. En ging gewoon door. Schadeclaims als gevolg van rechtszaken kun je gewoon als kostenpost begroten. Dát maakt cynisch.

Cynisch

Op tv ziet Ida een vrouw jonge mensen verwijten geen normen en waarden meer te hebben. ‘“Ze zijn apathisch en cynisch,” vervolgt de vrouw buiten beeld.’ Ida’s reactie hierop is een van de sterkere passages uit Het tegenovergestelde van een mens.

Zou ze er wel eens bij stil hebben gestaan dat apathie ook het gevolg van het wél hebben van waarden zou kunnen zijn? Mijn apathie is een gevolg van hoe de generatie van mijn ouders de wereld achterlaat, mijn cynisme een uiting van verslagenheid: ik gebruik cynische grapjes om me staande te houden in een wereld waar ik niet voor gekozen heb, nooit voor zou kiezen, maar waar ik geen weg uit zie. Want wat we de generatie vóór ons ook kwalijk nemen, haar leiders hebben het verdomde goed geregeld. Een systeem bedacht dat zo goed in elkaar zit dat het zijn tegenstanders al bij voorbaat uitschakelt door iedere vorm van tegenspraak als luxeprobleem te klasseren. Wie tijd heeft om te protesteren werkt niet hard genoeg. Wie werkloos is, is lui.

Ida’s vriendin Robin is bang dat dit soort gedachten haar bitter maken. Het doet me denken aan het neologisme klimaatdepressie. Wat ik een vreemde vind, omdat het volgens mij eerder op een stoornis duidt als zoiets ernstigs en alomvattends je níet neerslachtig maakt.

Filosofische roman

Tijdens een literaire avond over de filosofische roman zei Stephan Enter eens – alweer zeven jaar geleden; ik moet hier diep in mijn geheugen graven en hoop dat ik het me goed herinner – dat die filosofische roman toch eigenlijk iets vreselijks is. Hij bedoelde zo’n roman waarin allerlei Opvattingen en Ideeën werden geventileerd. Veel interessanter wordt het volgens Enter als de schrijver goede personages creëert en dat er uit de interactie tussen hen misschien iets van een idee naar boven komt.

Het gekke aan Het tegenovergestelde van een mens is dat mijn waardering ervoor ineens omsloeg

Ik moest hier weer aan denken bij lezing van Het tegenovergestelde van een mens. In de roman komen nogal wat ideeën voorbij namelijk. Ik was benieuwd welke kant Marsman haar verhaal uit zou sturen. Zou er een ontwikkeling in Ida’s denken komen? Zou ze een levenshouding vinden waarmee ze zich staande kan houden in de wereld? Ik heb het niet ontdekt. Van een interessante interactie tussen de personages is ook niet echt sprake. Ja, er is wel een ontwikkeling in de relatie tussen Ida en Robin, maar gaandeweg vervaagt het onderscheid tussen de personages. Ik bedoel niet dat ze op een of andere manier dezelfde blijken te zijn in het verhaal, maar ze verliezen hun eigen stem.

Alle personages krijgen dezelfde stem als die van hun schepper Lieke Marsman. Ida is nogal onder de indruk van het boek This changes everything van Naomi Klein. Ida haalt haar een paar keer aan. Elders wordt Naomi Kleins boek weer geparafraseerd, maar dit keer niet door Ida, maar door de sprekers op het congres dat ze bijwoont. Ander voorbeeld: Robin promoveert op de Italiaanse dichter Giacomo Leopardi, maar ook Ida citeert hem. Het kan allemaal, dat is het punt niet, maar je krijgt zo de indruk dat het vooral Lieke Marsman is naar wie je luistert.

Witregels

In haar bespreking van Het tegenovergestelde van een mens wijst Michelle van Dijk op een stuk van Jamal Ouariachi over ‘witregelvrouwen’: ‘Ik zie: korte alinea’s en na elke alinea een witregel. Ik merk: dit is een autobio­gra­fisch getint relaas. Er wordt veel gestrooid met citaten van andere auteurs, en dat gaat dan in de vorm: “Wat T.S. Eliot heeft gezegd:” gevolgd door het citaat, cursief gedrukt.’ Of Het tegenovergestelde van een mens heel autobio­gra­fisch is betwijfel ik, maar voor de rest is Ouariachi’s omschrijving erg goed van toepassing op Marsmans roman. Behalve de al genoemde Naomi Klein en Giacomo Leopardi worden ook nog geciteerd: Søren Kierkegaard, Blaise Pascal, Marguerite Duras, Jean Rhys, Timothy Morton, Peter Handke, Robert Creeley, Adrienne Rich, Patricia de Martelaere, Fernando Pessoa, Anne Carson en Eugenio Montale.

Een van de problemen met al die citaten en witregels is volgens Ouariachi dat het romans zonder scènes oplevert. Hoe zou je die ook kunnen opbouwen als na elke alinea een witregel volgt. Als na elke alinea een citaat van een ander volgt. Na elke alinea is misschien een beetje overdreven in Marsmans roman, maar de hoofdstukken zijn erg kort en bestaan veelal uit een enkele scène, niet een reeks uit elkaar voortvloeiende. Overigens zijn citaten niet de enige onderbreking van het verhaal: romanhoofdstukken worden afgewisseld met gedichten en essays.

Essays

Op zich zou het goed kunnen werken. De gedichten en essays sluiten associatief of thematisch aan bij het verhaal. Jannie Regnerus doet iets vergelijkbaars in Het wolkenpaviljoen – wat essayistische gedachten afwisselen met het verhaal – maar in haar geval werkt het beter dan bij Marsman. Ik denk doordat de essayistische stukken in Regnerus’ roman korter zijn, meer herkenbare gedachten van de hoofdpersoon. Marsman neemt in haar roman essays en gedichten op die eerder gepubliceerd zijn. Wie is de ‘ik’ in die essays? Van wie is het dagboek waaruit geciteerd wordt?

Verreweg de meeste boeken die ik lees vind ik als geheel goed of slecht. Heeft te maken met stijl. Iemand kan schrijven – of niet. In het laatste geval is dat echt niet te compenseren met een goede plot. Het gekke aan Het tegenovergestelde van een mens is dat mijn waardering ervoor ineens omsloeg. Het begin is goed, maar zo rond de helft vond ik het echt veel minder worden. ‘Nooit verscheen er een roman als Het tegenovergestelde van een mens,’ ronkt de achterflap. Ik denk dat dat klopt. Ik heb hem in ieder geval niet gelezen. Maar van Lieke Marsman lees ik liever een column of essay.

Lieke Marsman - Het tegenovergestelde van een mens | hardcover, 176p. | 3e dr. Atlas Contact

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte