Geen verlies zonder winst

Laat je niet misleiden. Het klinkt misschien wat stoffig, de titel van het nieuwe boek van Judith Schalan­sky: Inventaris van enkele verliezen. Maar dat is het aller­minst, al is het boek precies dat wat de titel aangeeft: een bundeling van dingen die niet meer zijn. Van een verzonken eiland en ingestorte gebouwen tot verloren dicht­regels van Sappho en uitge­storven dier­soorten. Schalansky’s fascinatie voor de dingen is aanste­kelijk. Het is een groot genoegen je mee te laten voeren op de stroom van haar gedachten. Haar over­denkingen en fenomenale aandacht voor details maken dit boek tot veel meer dan een verzameling van een twaalftal curiosa.

Het volmaaktste van alle media

Inventaris van enkele verliezen is een typisch Judith Schalansky-boek. In haar eerdere werk speelden verzame­lingen ook een grote rol. Zo was Fraktur mon amour haar liefdesverklaring aan gotische lettertypes waarvan ze er meer dan 300 soorten in het boek bijeenbracht. Haar Atlas van afgelegen eilanden is een bunde­ling van kaarten en wetens­waardig­heden over eilanden die ze nooit bezocht heeft, en dat ook nooit zal doen. Ook haar roman Der Hals der Giraffe kreeg iets van een verzameling door de vele biologie­­platen die in het boek zijn opge­nomen en de begrippen bovenaan elke pagina.

Behalve schrijfster is Judith Schalansky ook grafisch ontwerpster. Ze zorgt zelf voor de vormgeving van haar boeken. Zo ook van Inventaris van enkele verliezen dat er werkelijk schitterend uitziet. Elk verhaal wordt vooraf­gegaan door een zwarte pagina waarop heel stijlvol in zwart het verlorene afgebeeld staat. En dan het omslag: op verzoek van de haar Nederlandse uitgever Meridiaan ontwierp Judith Schalansky een nieuw en prachtig omslag – veruit mooier dan het Duitse origineel! Wie haar werk kent zal het niet verbazen dat het boek voor Schalansky als het volmaakt­ste van alle media geldt. Dat is niet alleen aan de inhoud te merken, maar zeker ook aan hoe ze eruit zien: haar boeken zijn terecht meermaals bekroond voor hun vormgeving.

Het verstand vult aan

In het eerste verhaal in Inventaris van enkele verliezen richt Judith Schalan­sky haar blik op de verdwenen atol Tuanaki. Haar aandacht voor dit eiland is getrokken doordat geweld en oorlog er onbeken­de fenomenen zouden zijn. Ze zoekt in archieven naar beschrij­vingen van dit vermoedelijk in 1843 verzonken eiland. Maar ze komt er niet: het dichts­tbij brengt een verslag van James Cook haar, die op een van zijn reizen het nabij­gelegen Mangaia aandeed. Een vergelijkbare indirecte benade­ring kent het verhaal over Villa Sacchetti. Meer dan over die villa gaat het over de schilder Hubert Robert die zich toelegde op ruïnes. Een constante door de verhalen in deze bundel is hoe het verlies van het ene weer iets anders voortbrengt. Al was het maar in de verbeel­ding van de beschouwer, zoals ruïne die het schilderij mogelijk maakt.

Altijd ontbreekt er iets. Het oog ziet, het verstand vult aan: brok­stuk­ken veranderen in bouw­wer­ken, de daden van de doden komen tot leven, heerlijker en volmaakter dan ze ooit zijn geweest.

Precies zoals het oog dat doet bij het zien van de overblijfselen van een gebouw, vermengt Judith Schalansky in haar verhalen historische verslagen met haar eigen verbeelding. Ze baseert zich op historische bronnen, maar is zich welbewust van hun beperking. ‘Wat bewaren de geschied­bronnen? Niet de lotgevallen van de bij de verovering van Luik vertrapte viooltjes, niet het lijden ven de koeien bij de brand in Leuven, niet de wolken­forma­ties van Belgrado,’ citeert Schalansky de Duitse filosoof Theodor Lessing. In deze bundel negeert ze de spreekwoordelijk vertrapte bloemen niet. Een aantal verhalen is gebaseerd op haar eigen herinneringen of het leven van haar ouders.

Judith Schalansky (Greifswald, 1980) groeide op in de DDR. In een van haar verhalen brengt ze het Palast der Republik in herinnering. Het gebouw bood plaats aan de vergaderzaal van de Volkskammer, twee evementen­­zalen, conferentie­zalen en werkruimtes. Maar ook aan verschil­lende restaurants, een theater, bowlingbanen en een discotheek. Het Palast der Republik gold als het centrum van de DDR. En het nam een belangrijke plek in. zij het indirect, in het leven van Schalansky. Het was de plek waar haar vader met een andere vrouw gezien werd, wat het einde betekende van het huwelijk van haar ouders. Het verhaal dat ze hierover schreef, roept het dagelijkse leven in de DDR op.

Als dingen er niet meer zijn

Het verloren gegane schilderij Haven van Greifswald van Caspar David Friedrich leidt tot een verslag van een wandeling die Judith Schalansky maakte in het Ryckdal, de omgeving van haar jeugd. Met aandacht beschrijft het verhaal de planten en vogels die op de wandeling te zien waren. Maar Schalansky kwam tot de ontdekking dat, hoe vertrouwd de omgeving ook was, ze er niets van wist. Welke boom was dat? Hoe heet die bloem? Ze wist het niet, moest het allemaal vragen. En dat maakt iets duidelijk.

Geschiedschrijving is vormgeving achteraf, een selectie. Een onver­mij­de­lijke keuze, want alles onthouden en bewaren is onmogelijk. Hoe we naar het verleden kijken bepaalt ook onze blik naar de toekomst. We gaan meer waarde hechten aan dingen als ze er niet meer zijn, of op het punt staan te verdwijnen. Maar dat vereist wel dat we er nog de woorden voor hebben om het te benoemen. In dit prachtboek geeft Judith Schalansky die woorden aan de dingen.

Deze recensie verscheen eerder op De Leesclub van Alles.

Judith Schlansky – Inventaris van enkele verliezen | vert. Goverdien Hauth-Grubben | gebonden, 254p. | 1e dr. Meridiaan Uitgevers