Meer dan een jaar geleden las ik er een stuk over van Joost Zwagerman. Maakte me benieuwd: het klonk als een goed boek. Een jaar geleden moest ik een cadeau hebben en dacht aan The marriage plot. Maar ja, niet gelezen. Even kijken of het iets is; eerste bladzijde lezen:

To start with, look at all the books. There were her Edith Wharton novels, arranged not by title but date of publication; there was the complete Modern Library set of Henry James, a gift from her father on her twenty-first birthday; there were her dog-eared paperbacks assigned in her college courses, a lot of Dickens, a smidgen of Trollope, along with good helpings of Austen, George Eliot, and the redoubtable Brontë sisters.

Met zo’n opening heb je me. Dit moet wel goed zijn, kan niet anders. Eindelijk nu zelf gelezen en, ja, het is zeker een goed boek.

Het uitgangspunt van The marriage plot is eenvoudig. Drie jongeren aan het eind van hun studie: Madeleine Hanna, Leonard Bankhead en Mitchell Grammaticus; en simpel gezegd moet Madeleine kiezen tussen de twee. Met dit eenvoudige uitgangspunt heeft Jeffrey Eugenides evenwel een flinke roman geschreven die je op verschillende manieren kunt lezen.

De liefde deconstrueren

Allereerst is het een roman over het leven op de campus van Brown University in 1982. Madeleine, ‘incurably romantic’, leest graag, studeert Engelse literatuur en heeft een voorliefde voor negentiende-eeuwse romans van Charlotte Brontë, Henry James en Jane Austen – anno 1982 een niet erg modieuze voorkeur. Om iets mee te krijgen van de moderne academische stromingen kiest ze het vak Semiotics 211.

Dit college wordt vooral gevolgd door enge, bleke types met T-shirts waarvan de hals en mouwen zijn geknipt; het hoogste woord heeft een jongen die zijn wenkbrauwen heeft weggeschoren. In een van de colleges zegt hij: ‘Handke felt real grief or whatever. But that’s not what this book’s about. Books aren’t about “real life”. Books are about other books’ – je krijgt een beeld. Maar ook de knappe Leonard volgt het college. En Madeleine wordt natuurlijk hopeloos verliefd op deze grote en sterke jongen. Hij heeft nog lang bruin haar ook. Overigens draagt hij ook een bandana, maar dat is geen afknapper voor Madeleine.

De liefde tussen het leuke meisje en de knappe jongen zou wat cheesy zijn, ware het niet dat hier ook de satire op de postmoderne literatuur begint waar Zwagerman over schreef. Eugenides gebruikt een aantal van die trucs om zijn roman ‘overbewust’ te laten zijn van zijn eigen gemaaktheid: Madeleine schrijft haar bachelorscriptie over ‘the marriage plot’ in Victoriaanse romans, bevolkt door personages die de goede huwelijkspartner moeten kiezen – en zijzelf moet dat ook. Nog duidelijker: ‘Madeleines love troubles had begun at a time when the French theory she was reading deconstructed the very notion of love.’ En hoewel The marriage plot natuurlijk zelf ook een boek is, is het Eugenides er zeker niet om te doen om dat eens even lekker overbewust te benadrukken; het zijn juist dit soort knipogen in deze verder tamelijk klassiek opgezette roman die voor de nodige humor zorgen. Het is dan ook geen boek dat net als Roland Barthes het hele concept liefde deconstrueert. Maar de deconstructie van het begrip heeft wel een rol in het boek.

Wanneer Madeleine voor het eerst tegen Leonard zegt dat ze van hem houdt, bestaat hij het om Roland Barthes erbij te pakken en haar een passage te laten lezen:

I love you
Je t’aime / I-love-you

As she read these words, Madeleine was flooded with happiness. She glanced up at Leonard, smiling. With his finger he motioned for her to keep going. The figure refers not to the declaration of love, to the avowal, but to the repeated utterance of the love cry. Suddenly Madeleine’s happiness deminished, usurped by the feeling of peril. She wished she weren’t naked. She narrowed her shoulders and covered herself with the bedsheet as she obediently read on.
Once the first avowal has been made, “I love you” has no meaning whatever…
Leonard, squatting, had a smirk on his face.
It was then that Madeleine threw the book at his head.

Leuk, die theorie van Barthes, maar zoiets doe je niet, al volg je beiden een college waarin je liefde wordt gedeconstrueerd. Want zeggen: ‘ik houd van je’, vertellen over vlinders in je buik en leven in een roze bubbel mogen allemaal de grootste clichés zijn, ze doen uiteindelijk niets af aan het gevoel van verliefdheid. En dus smijt ze het boek naar zijn hoofd. En terecht.

Het huwelijk

In het Nederlands is The marriage plot vertaald als Het huwelijk en misschien is deze lichte titelwijziging niet eens zo onterecht. Want behalve campusroman is het ook een moderne huwelijksroman waarin de schrijver in discussie gaat met de romans van een eeuw eerder over het huwelijk.

Een van Madeleines professoren heeft de volgende stelling:

In Saunders’s opinion, the novel had reached its apogee with the marriage plot and had never recovered from its disappearance. In the days when success in life had depended on marriage, and marriage had depended on money, novelists had had a subject to write about. The great epics sang of war, the novel of marriage. Sexual equity, good for women, had been bad for the novel. And divorce had undone it completely. What would it matter whom Emma married if she could file for separation later.

Stelt het huwelijk inderdaad niks meer voor? Welk beeld geeft Eugenides ervan? Er zijn nogal wat getrouwde stellen in de roman, maar het hun huwelijken zijn allesbehalve romantische en perfect. Madeleine’s ouders Phyllida en Alton maakten op mij niet een enorm gelukkige indruk. Ja, het rustige en goede leven in Prettybrook, New Jersey met een groot huis waar de kinderen een onbezorgde jeugd hadden is er, maar ze zijn het voortdurend met elkaar oneens en in gesprek luisteren ze niet meer naar elkaar. Van enig vuur lijkt geen sprake meer; hooguit smeult er wat zachtjes na. Madeleine’s zus Alwyn treft het nog slechter: zij staat op het punt van scheiden van haar man, maar Leonard is nog wel het slechtste af van allemaal. Zijn ouders zijn niet alleen gescheiden, ze vormden ronduit een probleemgezin. Vader is naar Europa vertrokken en de kinderen groeiden zonder ouderlijk toezicht op – allerminst een happy family.

Het huwelijk is niet meer wat het geweest is, daar heeft die professor Saunders gelijk in. En inderdaad hangt er maatschappelijk tegenwoordig een stuk minder van het huwelijk af. Scheiden kan tegenwoordig zonder al te veel problemen. En toch. Toch blijven de drie jongeren druk bezig met dat huwelijk. Madeleine is op zoek naar een gelukkige liefde, die als het even meezit voor altijd is. In ieder geval is dat de inzet, liefde voor altijd. Daarom heeft het huwelijk tegenwoordig misschien toch niet alle betekenis verloren. Er mag dan minder van een huwelijk afhangen, het blijft een bevestiging van de liefde – mede door de traditie van het huwelijk voor het leven. Wie gaat trouwen doet dat dan ook met die intentie. Niet zonder reden willen ouders ook tegenwoordig toch graag even weten wie de geliefde van hun kind is; is hij/zij geschikt als huwelijkspartner? Al is het natuurlijk nog maar de vraag of kinderen naar hun ouders luisteren.

De handelingen van Madeleine, Leonard en Mitchell worden gedreven door het huwelijk, door liefde. Eugenides doet niet mee met de deconstructie van ‘liefde’ – tussen aanhalingstekens. De negentiende eeuw met het onherroepelijke huwelijk is voorbij, maar inmiddels zijn ook de jaren tachtig van de vorige eeuw voorbij toen deconstructie in de mode was. Eugenides heeft een serieuze poging gedaan om in de eenentwintigste eeuw een boek met een ‘marriage plot’ te schijven en hij laat zien dat het kan – maar dan wel een met een twist. Dat deconstructie tegenwoordig niet meer zó hot is als dertig jaar geleden, wil echter niet zeggen dat het  geen nut gehad heeft. De deconstructie afserveren doet Eugenides dan ook niet. Hij laat Madeleine besluiten om een Master te gaan doen waarin zij haar geliefde Victoriaanse romans vanuit feministisch perspectief zal bestuderen. Een huwelijksroman kan dus nog steeds, maar laten we niet doen alsof er sinds de negentiende eeuw niets gebeurd is.

Leonard – reddeloos?

De grote vraag van deze roman is natuurlijk wat de uitkomst van deze driehoeksverhouding zal zijn. Madeleine moet kiezen tussen de twee verliefde jongens. Het eerste hoofdstuk heet ‘A madman in love’. Iedere verliefde gedraagt zich als een gek, maar de titel krijgt een tweede betekenis wanneer je erachter komt dat Leonard inderdaad een madman is: hij is manisch-depressief. Madeleine krijgt dit te horen op de dag van haar afstuderen en in plaats van mee te doen met de ceremonie, gaat ze naar Leonard toe in het ziekenhuis. De zomer die volgt is er een van geluk voor de twee, maar het jaar dat erop volgt is moeilijker. Leonard lijdt erg onder de medicijnen en verbergt zich zoveel mogelijk voor de buitenwereld uit angst dat zijn ziekte ontdekt wordt. Of Eugenides hier een overtuigend portret geeft van een manisch-depressieve jongen, kan ik niet beoordelen. Wel is het knap dat hij eerder in het verhaal al een aantal (door mij niet opgepakte) hints geeft richting Leonards aandoening, die het hele verhaal aannemelijk maken.

Er gaat iets zeer onheilspellends uit van zijn ziekte: wetend dat Leonard manisch-depressief is, lees je alles toch anders. Omdat de medicijnen erg bijwerkingen hebben die zwaar op de relatie drukken, wil Leonard bijvoorbeeld zichzelf behandelen. Vertrouwend op zijn eigen intelligentie gaat hij de dosis lithium zelf aanpassen en houdt een dagboek bij over hoe hij zich voelt. Het probleem van lithium is onder andere dat zijn emotionele gesteldheid zeer vlak blijft: geen depressies meer, maar ook geen blijdschap. Gaandeweg zijn experiment voelt hij zich steeds beter: het werkt! Maar als lezer vrees je al: wanneer gaat het fout? En die arme Madeleine ondertussen: ze wil Leonard redden, maar hoe houdt ze het met hem uit? En kan ze dat wel? Af en toe komt de gedachte aan Mitchell op…

Mitchell – wat als…

Zwagerman heeft zeker een punt wanneer hij schrijft dat de reddeloosheid van de manisch-depressieve persoon een belangrijk deel van de roman is, maar ‘de échte kern’, zoals hij schrijft? Hij gaat dan wel aan een heel groot deel van de roman voorbij. Namelijk het deel over de tweede huwelijkskandidaat Mitchell. Hij is een wel aardige jongen, maar niet al te assertief als het op meisjes aankomt. Sinds freshman year is hij al verliefd op Madeleine. Zij is dan ook het ideale meisje: slim en (ondanks haar niet-prefecte billen) bloedmooi, al heeft niet iedereen dat in de gaten. Ik geef nog bonuspunten voor hoe ze haar boeken in de kast heeft geordend en dat ze Earl Grey drinkt en geen herbal infusion van Celestial Seasonings pleit ook voor haar. Zie ook eens even hoe Eugenides met dit soort details het personage Madeleine tot leven wekt!

Juist de verhouding tussen Mitchell en Madeleine vond ik het interessantst. De lezer krijgt terugblikken te lezen, nu eens vanuit het perspectief van Madeleine dan weer door de ogen van Mitchell. De twee hebben zo hun eigen kijk op de gebeurtenissen. Niet alleen plaatst dat een gebeurtenis in een ander licht, het zegt ook wat over de personages. Eugenides speelt hiermee een geweldig spel. Met name Mitchell wordt steeds lastiger vast te pinnen als personage.

Hij is gewoon een goede vriend, maar tegelijk blijft hij alle jaren hopen op een relatie. Leonard is de madman, maar is Mitchell dat niet ook een beetje? Hij studeert godsdienstwetenschappen en tijdens de reis na zijn studie naar Europa en India, gaat hij meer en meer op zoek naar God. Hij leest veel theologische boeken en gaat uiteindelijk naar Calcutta om in een tehuis van Moeder Theresa te helpen. Dit deel van het verhaal wordt geheel vanuit zijn perspectief verteld en alles klinkt heel acceptabel. Maar dan ontvangt hij ineens een brief van zijn moeder, waardoor je een heel andere kijk op hem krijgt:

(…) I’ve never been quite able to to believe in anything , as much as I’d like to. So I think I do understand your interest in religion. But all this ‘mysticism’ you write about in your letters, and ’the Dark Knight of the Soul,’ can sound a little ‘far out’ as your brother Winston would say.

Is hij een waanzinnige aan het worden of blijft hij de ideale schoonzoon? Wanneer hij in het tweede jaar met Madeleine naar haar ouders gaat (ze hebben geen relatie), speelt hij die rol met verve. Maar juist omdat hij zo geschikt is als huwelijkskandidaat (en omdat hij misschien wat al te wanhopig achter Madeleine aanzit), is hij minder aantrekkelijk. En zo verwordt Mitchell tot een gewone vriend van Madeleine (hij blijft hopen op meer) terwijl zij het door de jaren heen met anderen aanlegt.

Maar er waren momenten dat het er toch even op leek dat Mitchell en Madeleine elkaar wel zouden krijgen. Tijdens dat verblijf bij de ouders met Madeleine bijvoorbeeld: op de laatste avond sluipt Madeleine naar de slaapkamer van Mitchell en komt bij hem op bed zitten:

He was wonderfully and fearfully aware of his nakedness beneath the thin bedsheet. He felt that Madeleine was aware of this, too. He thought about kissing her. For a moment he thought that Madeleine might kiss him. And then, because Madeleine didn’t, because he was a houseguest and because her parents were sleeping downstairs, because, in that glorious moment, Mitchell felt that the tide had turned and he had all the time in the world to make his move, he did nothing. Finally Madeleine got up, looking vaguely disappointed.

Stel je voor: het meisje van zijn dromen komt bij hem zitten, slechts gekleed in een T-shirt dat als pyjama dient. Hij wil haar wel kussen, maar wil zij dat wel? Aan de andere kant, waarom komt ze dan? Maar tegelijk schiet door zijn hoofd: als zíj naar hém toekomt, waarom doet zíj dan niks?

Een jaar later schrijft Madeleine een brief aan Mitchell in Europa. Ze herinnert hem aan dit moment en vertelt haar kant van het verhaal: al in de trein van Providence naar Prettybrook wilde ze met hem naar bed. ‘My parents loved you, my sister started flirting with you – and I got possessive. You were my guest, after all. So I went up the attic one night and sat on your bed. And you did exactly Nothing.’

Deze brief zet alles wat er gebeurd is weer in een heel ander licht. Ten eerste beseft Mitchell dat hij zijn kans gemist heeft. Eens maar nooit weer, en nu voorbij. Ook realiseert hij zich dat hij een enorm bord voor zijn kop had, omdat hij niet in de gaten had dat zij wel degelijk met hem naar bed wilde – het hele weekend al, nota bene.

Maar wat zegt het over Madeleine? Zij ging naar boven voor seks, zeker, maar zoals het hier staat toch vooral om te benadrukken dat Mitchell van háár is en niet van de rest van de familie en niet zozeer uit liefde – al zou het Mitchell een zorg zijn geweest waarom ze met hem naar bed wilde. Maar niet alleen deze ene situatie krijgt een extra dimensie. Alles wat er sindsdien tussen hen gebeurd is: Mitchells verlangen naar Madeleine lijkt ineens niet meer zo hopeloos. Zo out of his league was ze kennelijk ook weer niet. En haar geflirt met hem, om hem vervolgens af te wijzen. Zij was beledigd destijds op de zolder bij haar ouders; ineens lijkt het op payback.

Zo heeft Eugenides het verhaal helemaal opgezet dat alles later weer in een ander licht komt te staan. Dat maakt The marriage plot zo boeiend. Doordat je steeds nieuwe informatie krijgt over wat er gebeurd is, wordt het ook steeds meer een boek over ‘wat als…’ Hoe zou het zijn geëindigd als Mitchell wel mans genoeg was (Madeleines woorden) om haar te kussen? Wat als Madeleine op de ochtend van haar graduation wel op tijd van huis was vertrokken? Er blijken vele momenten te zijn die beslissend zijn voor de loop van het verhaal. Ieder moment weer een kans: pak je die of laat je de gelegenheid voorbij gaan? Een tweede kans bestaat niet, de situatie is onherroepelijk anders.

Kijk: Eugenides over The marriage plot, deel 1 en deel 2.

Jeffrey Eugenides – The Marriage plot
paperback, 513 p.
z.d. Fourth Estate