Het buiten heeft betekenis

Over Boven is het stil en De omweg van Gerbrand Bakker

Gerbrand Bakker - Boven is het stilGerbrand Bakker is een schrijver van het buiten. Hij heeft een goed oog voor natuur en weet zijn observaties mooi te verwoorden. Of het nu het Noord-Hollandse weer is in Boven is het stil of een herfstig landschap in Wales in De omweg. ‘November is niet kraakfris en stil meer.’ Een eenvoudige zin, typerend voor Bakkers stijl, maar je kunt hem niet schrijven zonder oog te hebben voor hoe verschillend november kan zijn. Of uit De omweg:

Een mooie manier om het voorbijgaan van de tijd aan af te meten: de zon die plotseling een heel stuk opgeschoven is, erg laag staat alweer, andere schaduwen, een groep koeien die geruisloos en bedaard van plaats veranderd is.

In beide boeken schrijft Bakker ingehouden, suggestief. Als lezer vermoed je het onuitgesprokene. Maar als je de moeite neemt om in het verhaal te graven, komen verbanden en thema’s explicieter naar voren dan je zou vermoeden. Voor mij was Boven is het stil, meer dan tien jaar nadat dit debuut van Bakker verscheen, de eerste kennismaking met deze schrijver. Nu is Gerbrand Bakker allang bejubeld en bekroond, maar zelf lezen kan alsnog een ontdekking zijn. Wat is hij goed, zeg!

Boven is het stil

Boven is het stil begint met de prachtzin ‘Ik heb vader naar boven gedaan.’ De ‘ik’ is Helmer van Wonderen, boer tegen wil en dank. Hij is ergens in de vijftig en hij wil de rest van zijn leven anders aanpakken. Waarom, of waarom nu, is niet duidelijk, maar tegelijk met zijn besluit vindt er in zijn beperkte, overzichtelijke omgeving meer verandering plaats. Natuurmonumenten heeft interesse in zijn stuk land en één van de melkrijders gaat met pensioen. Maar het meest ingrijpend is nog wel dat het jeugdvriendinnetje van zijn jong overleden tweelingbroer Henk contact opneemt.

Hierdoor wordt ook meer duidelijk over de achtergrond van Helmer en de haat die hij voelt voor zijn vader. Helmer en Henk waren twee verschillende jongens: Helmer een wat schuchtere jongen, meer denkend, zijn broer praktischer ingesteld en met meer oog voor het boerderijleven. Natuurlijk zou Henk de boerderij van zijn vader overnemen, ook al was hij de jongere van de twee; Helmer ging in Amsterdam Nederlands studeren. Maar nadat Henk omkwam in een auto-ongeluk, moest Helmer terug naar de boerderij. Het moet al die jaren aan hem gevroten hebben dat hij – ook in de ogen van zijn vader – niet geschikt was om zijn vader op te volgen als boer.

Gedeeld

Die vriendin van Henk, Riet heet ze, vraagt of haar wat lamlendige zoon Henk een tijdje bij Helmer mag komen om te werken. Het zou goed voor hem zijn. Door de komst van deze Henk doet Helmer dingen die hij nooit deed, het laat hem wat meer tot leven komen. Al die tijd ligt Helmers vader nog boven, maar langzaam neemt Helmers haat voor hem af. Hij verzorgt zijn vader beter dan in het begin, hoewel nu juist zijn vader wil versterven door niet meer te eten.

Al deze veranderingen doen Helmer anders kijken naar zichzelf. Ik kreeg het gevoel dat hij minder verbitterd naar zijn verleden begint te kijken. Niet alleen de relatie met zijn vader was moeizaam, ook kon hij het moeilijk accepteren dat zijn broer een vriendin kreeg. Altijd waren ze samen geweest en hadden ze alles gedeeld, nu verloor hij hem aan haar. En niet veel later definitief aan de dood. Altijd was Helmer de helft van twee, nu pas begint hij zich te realiseren dat hij zelf ook iemand is. Subtiel beschrijft Bakker ook hoe Helmer worstelde met zijn seksualiteit. Het wordt nergens expliciet maar sommige scènes hebben een zweem van homoseksualiteit.

De omweg

Zo passief als Helmer lange tijd is, zo daadkrachtig is de jonge vrouw in De omweg. Lange tijd houdt Bakker onduidelijk waarom – en zelfs om wie het eigenlijk gaat – maar het verhaal begint op het moment dat de vrouw een huis huurt op het platteland van Wales. Ze is op de vlucht voor iets, wil niet gevonden worden. Ze promoveert op de gedichten van Emily Dickinson (waarvan ze de meeste maar matig vindt), maar daarmee wil het niet vlotten.

Gerbrand Bakker - De omwegNet als Boven is het stil is De omweg een verstild boek. De meeste actie komt nog van de jongen Bradwen. Hij kwam langs wandelen en is blijven hangen. De vrouw blijkt ziek te zijn, haar pijnen nemen toe en haar aftakeling begint. Ondertussen in Amsterdam doet een man pogingen om zijn verdwenen vrouw op te sporen. Met behulp van een privé-detective vinden ze een pin-transactie in Wales. Hij besluit haar te zoeken.

Lange tijd vraag je je als lezer af wat voor verhaal dit is en waarom de dingen gebeuren. Wie langer stilstaat bij de details die Bakker geeft, ziet een laag in de roman die veel verklaart. Ik besprak beide romans met mijn tweemans boekencub en ze – en dan vooral De omweg – vormden een dankbaar onderwerp. Misschien komt het ook omdat we aan de andere roman meer tijd hadden besteed dan aan Boven is het stil, maar ik heb de indruk dat De omweg meer aan betekenis heeft gewonnen door onze duiding.

Ik ontkom er niet aan veel van het verhaal al prijs te geven, maar laat dat geen reden zijn om De omweg niet meer te lezen. De manier waarop Bakker zijn verhaal vertelt geeft daar ook echt alle aanleiding toe. En hetzelfde geldt overigens ook voor Boven is het stil.

Lam

Wanneer de man – tot de laatste pagina’s wordt hij niet anders aangeduid dan ‘de man’ – bij de huisarts komt, komt hij erachter dat zijn vrouw ziek is. Hij gaat naar de dokter omdat er een zware doos met studieboeken van de vrouw op zijn voet is gevallen, waardoor hij moeilijk loopt. Het is een parallel met de vrouw in Wales die in haar voet gebeten wordt door een das. Trouwens, een doos studieboeken, ook in Boven is het stil is het een belangrijk element. Op deze manier verweeft Gerbrand Bakker subtiel elementen in zijn verhalen die betekenisvol zijn. Wat moeten we bijvoorbeeld ervan denken dat de belangrijkste personages lange tijd geen naam hebben in het boek? Je zou haast denken dat het iets betekent. De vrouw blijkt Agnes te heten en die naam heeft inderdaad betekenis!

De naam betekent ‘zuiver’ of ‘rein’. De martelares Agnes van Rome wordt vereerd als de beschermheilige van kuisheid en wordt afgebeeld met een lam (agnus in het latijn). Het is dan natuurlijk geen toeval dat van Bradwen gezegd wordt dat hij een ‘lamslijf’ heeft. Ook is Agnes de beschermheilige van hoveniers en tuinlieden; in De omweg is het vooral Bradwen die in de tuin werkt. Agnes en haar lam dus, maar tegen wie moet Bradwen beschermd worden?

Bradwen komt nogal toevallig het verhaal binnen. Hij springt over de muur om Agnes’ tuin en hij blijft. Hij doet zich voor als wandelaar, maar hij blijkt de buurjongen. Zijn vader, Rhys Jones, leerden we al eerder kennen als de verhuurder van het huis. Hij beheert het sinds weduwe Evans overleden is. In ruil voor het gebruik van het land, betaalt hij een geslacht lam. Een vader die zijn zoon offert? Wellicht in symbolische zin, maar anders dan in het Bijbelverhaal, verwacht Bradwen geen redding. Vlak voor zijn moeder stierf, zei ze hem nog: ‘If you want to, or if you have to, go.’ En dus liep hij van huis.

Oude kat

Behalve het lam zijn er nog meer dieren die betekenis kunnen hebben. Opvallend veel aandacht is er voor de das, het beest dat Agnes in haar voet bijt. Zoeken op internet geeft, afhankelijk in welke sfeer je de betekenis zoekt, bijvoorbeeld dat de das staat voor volharding, kracht en helende vermogens heeft. Het lijkt me veelzeggend dat een zieke vrouw die haar oude leven ontvlucht en niet tegen haar ziekte wil vechten uitgerekend door dit beest gebeten wordt.

En dan zijn er nog de ganzen. Al aan het begin van De omweg verdwijnen er ganzen uit de tuin. De hele roman gaat dat zo door en in hun verdwijning kun je een antwoord vinden op de vraag waarom Agnes weg is gegaan. Was het de affaire die ze met een student heeft gehad? Haar ziekte? Zij en haar man hadden eerder een vruchtbaarheidstest laten doen. Lag de oorzaak van een onvervulde kinderwens bij haar? Een echt antwoord komt niet, maar het heeft er toch alle schijn van, als je weet dat de gans symbool staat voor vruchtbaarheid.

Zo kreeg het verhaal een extra betekenis voor ons die we er eerst niet in ontdekt hadden. Natuurlijk is De omweg een roman over ziekte en vluchten. Maar het is ook een roman over de onmogelijkheid tot creatie. Agnes kan geen kinderen krijgen, zelf slaagt ze er niet in een mooie tuin te maken en met haar proefschrift gaat het ook al niet. Ze hoopt dit te ontvluchten en wil vooral haar aftakeling niet afwachten. Ze vertrekt naar Wales zonder iemand iets te zeggen ‘als een oude kat die met rust gelaten wil worden’.

Snowdon of in het Welsh Yr Wyddfa

Bed

Op een nacht versleept ze haar bed naar het ganzenhok. Daar, te midden van de ganzen, kiest ze haar dood. Het laatste waar ze aan denkt voor ze sterft is een gans te zijn en weg te vliegen. ‘Met een beetje geluk helemaal naar de top van de berg.’ Deze berg is Snowdon, die ze eerder met Bradwen wilde beklimmen, maar door haar zwakke gezondheid haalde ze toen de top niet. De Welshe naam van de berg is Yr Wyddfa, wat begraafplek betekent – volgens een legende is het het graf van de reus Rhitta Gawr.

Hoewel Agnes de gedichten van Emily Dickinson voor het grootste deel maar matig vindt, is er één gedicht dat haar niet loslaat. Het is het gedicht dat begint met de regels ‘Ample make this Bed – / Make this Bed with Awe – ’. Ze worstelt met de vertaling, met name van het ‘be’ uit de regels ‘Be its Mattress straight – / Be its Pillow round – ’. Vlak voor haar dood realiseert ze zich dat het geen gebiedende wijs is, maar een aanvoegende wijs. Het laatste wat ze doet is haar vertaling opschrijven, waarna ze haar eigen doodsbed opmaakt:

Spreid dit bed met zorg,
Spreid het ademloos.
Wacht er tot de laatste dag
Luisterrijk en puur

Het matras zij strak,
‘t Hoofdeinde rond;
Weer de schelle dageraad
Van deze stille grond.

Gerbrand Bakker is een geweldig schrijver. Op het eerste gezicht door zijn scherpe waarnemingen van de omgeving. Heel precies weet hij een sfeer op te roepen met zijn natuurbeschrijvingen. Een bloeiende gaspeldoorn, de geur van herfst en dieren in de wei. Een schrijver van het buiten, ik zei het al, maar van een buiten met enorme betekenis.

Gerbrand Bakker - Boven is het stil | harde kaft, 264 p. | 8e dr. Cossee

Gerbrand Bakker - De omweg | harde kaft, 235 p. | 1e dr. Cossee

2 gedachten aan “Het buiten heeft betekenis”

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Blijf op de hoogte