‘Ik geloof dat boeken hun auteurs helemaal niet nodig hebben, als ze eenmaal zijn geschreven. Als ze iets te vertellen hebben, zullen ze hun lezers eerder of later zelf vinden; als niet, dan niet,’ schreef Elena Ferrante ooit aan haar uitgever. Een mooi statement in deze tijd waarin de celebritycultuur meer en meer overslaat op de literatuur. Haar identiteit is al 25 jaar het best bewaarde geheim van de literaire wereld. Maar terwijl ik afgelopen maand op vakantie De geniale vriendin las, het eerste deel van haar vier Napolitaanse romans, onthulde een Italiaanse journalist de ware identiteit van Ferrante.
De geniale vriendin
In de romancyclus staat de levenslange vriendschap tussen Elena Greco en Lila Cerullo centraal. De geniale vriendin opent met de verdwijning van Lila. Verdwijnen was haar grootste wens en ze heeft geen spoor van haar leven achtergelaten. Daarop besluit Elena de herinneringen aan haar vriendin op te schrijven – die kon Lila niet uitwissen. In het vervolg van De geniale vriendin wordt de vroegste periode van hun vriendschap beschreven, van de lagere school tot aan het huwelijk van Lila op zestienjarige leeftijd.
De meisjes groeien op in een achterstandsbuurt in het Napels van de jaren vijftig. De vriendschap die zich ontwikkelt wordt evenzeer gekenmerkt door liefde als door rivaliteit. Op de basisschool is Lila het slimste meisje, maar Elena wil niet voor haar onderdoen. Wanneer zij als een van de weinigen naar het gymnasium gaat, wordt ze door haar ijver de beste van de klas. Maar tegelijk leert Lila – zij gaat in de schoenenwinkel van haar vader werken – Latijn zonder les op enige school.
Van mij mag een verteller wel iets meer aan de lezer over laten – de suggestie openlaten en niet alles invullen
Behalve de beschrijving van een vriendschap is De geniale vriendin ook een portret van de wijk. Kleine appartementen, grote gezinnen: de meeste families moeten leven van een klein inkomen. Er wordt geruzied, er worden dingen van balkons gegooid: het is het decor dat je je gemakkelijk bij een temperamentvolle stad kunt voorstellen, maar verder lijkt de wijk los te staan van Napels. De stad komt hoegenaamd niet voor de in de roman. Zo veel Napolitaans is er niet aan deze roman, maar misschien dat de stad in de volgende delen een grotere rol zal spelen.
Een goede opleiding is één manier om uit de ellende te komen. Een andere manier is via de maffia, de weg van de broers Marcello en Michele Solara die zich met de criminaliteit inlaten. Lila’s manier is door een goede partij te trouwen. Ferrante vertelt de wederwaardigheden van de twee vriendinnen vaardig. We krijgen ook een goed beeld van de karakters van beide meisjes, maar daarin schuilt ook wel een zwakte van De geniale vriendin. Ferrante, of eigenlijk: de schrijvende Elena uit de roman, heeft namelijk de neiging om álles te vertellen en uit te leggen.
Ik heb over deze ruzie verteld om aan te geven hoe dat jaar verstreek en wat voor klimaat er rond Lila’s keuzes heerste, vooral onder de jongens die heimelijk of openlijk van haar hadden gehouden, haar hadden begeerd en naar alle waarschijnlijkheid nog steeds van haar hielden, haar nog steeds begeerden.
Van mij mag een verteller wel iets meer aan de lezer over laten – de suggestie openlaten en niet alles invullen. Dat zou mijn waardering van deze roman wel ten goede zijn gekomen. Misschien is de hype ook wel te groot. Niet dat het slecht is, maar laat ik zeggen dat ik de wereldwijd heersende #FerranteFever niet te pakken heb.
De ware Elena Ferrante
Afgelopen maart beweerde docent Italiaanse literatuur Marco Santagata te weten wie er achter de naam Elena Ferrante schuilging. Het antwoord zocht hij in de romans van Ferrante. Hij vond in De nieuwe achternaam, het tweede deel van de romancyclus dat zich aan de universiteit van Pisa afspeelt, details die je alleen kon weten als je daar toen zelf ook gestudeerd had. Hij dook in de universiteitsarchieven en zocht op wie uit Napels er begin jaren zestig met een beurs had gestudeerd. Zo kwam hij uit bij Marcella Marmo, docente geschiedenis aan de universiteit van Napels. Marmo ontkent en laat weten: ‘dat het kleine beetje creativiteit dat ik heb volledig aan het koken wordt besteed’.
Ferrante’s anti-publiciteit is natuurlijk – tegen wil en dank misschien – ook geweldige marketing gebleken
Behalve letterkundigen hebben ook wiskundigen zich gebogen over de vraag wie er schuilt achter de naam Ferrante. Dezelfde groep die in 2000 Arnon Grunberg aanwees als de echte Marek van der Jagt, had nu de teksten van Elena Ferrante laten analyseren door hun computer. Ze kwamen uit bij de Napolitaanse schrijver Domenico Starnone. Het wiskundeprogramma kijkt niet naar de inhoud maar sec naar de opeenvolging en combinatie van letters. Maar daar kijken de lezers weer niet naar; volgens hen kan Starnone Ferrante niet zijn: hij heeft simpelweg de kenmerkende toon van Ferrante niet.
En nu heeft Journalist Claudio Gatti de identiteit van Elena Ferrante echt weten te achterhalen. Hij zocht echter niet in de tekst, maar koos een andere benadering. Het werk van Ferrante wordt uitgegeven bij de kleine uitgever edizioni e/o. Gatti heeft uitgeplozen waar al het geld van Ferrante’s enorme internationale succes heenging. Niet chic, om andermans bankrekeningen uit te pluizen en dat heeft hem ook de nodige kritiek opgeleverd.
De waarheid van de literatuur
Nu Ferrante’s echte identiteit onthuld is zijn de fans woedend. Volgens hen heeft een schrijver het recht om anoniem te blijven. Sommigen hielden ook juist zo van het mysterie dat rond de boeken hing. En natuurlijk heeft een schrijver strikt genomen het recht om wel of niet in de openbaarheid te treden, maar Ferrante is toch niet de eerste auteur van wie het pseudoniem wordt onthuld… vanwaar nu zo veel verontwaardiging?
Zou het niet komen doordat de lezers nu de mogelijkheid is ontnomen te fantaseren over wie Ferrante is? Want hoewel de schrijfster anoniem wil blijven, heeft ze sporadisch wel wat losgelaten over haar identiteit. Details die aanleiding (kunnen) geven tot een autobiografische lezing – zie de hierboven genoemde Marco Santagata. Zo bezien is Ferrante’s anti-publiciteit natuurlijk – tegen wil en dank misschien – ook geweldige marketing gebleken: Elena Ferrante, een vrouw getekend door een moeilijke jeugd in Napels die zich omhoog heeft gewerkt… dat is natuurlijk een verhaal waarin je graag wilt geloven.
Een verhaal waar je nu niet meer in kunt geloven, want achter de naam Elena Ferrante schuilt Anita Raja, vertaalster van Duitse literatuur. En haar biografie lijkt niet bepaald op die van Elena Ferrante/Greco. Ze heeft slechts tot haar derde in Napels gewoond, haar jeugd in Rome daarna was keurig. Ferrante lijkt eerder het levensverhaal van haar echtgenoot te beschrijven, die een moeilijke jeugd had in een achterstandswijk in Napels. Haar echtgenoot, de gevierde schrijver Domenico Starnone.
De uitgever van Ferrante reageerde boos op de onthulling van Claudio Gatti – we mogen er van uitgaan dat hij het bij het rechte eind heeft, maar hoe het nu precies zit, weten we nog niet: schreef Anita Raja alleen of schreef ze samen met haar man? Of is het toch Starnone, zoals de Romeinse wiskundigen al dachten? We hebben namen, maar eigenlijk kennen we de waarheid nog steeds niet. En misschien gaat het ook wel om een andere waarheid. Of zoals Ferrante in het bekende interview met The Paris Review zei:
Literary truth is not the truth of the biographer or the reporter, it’s not a police report or a sentence handed down by a court. It’s not even the plausibility of a well-constructed narrative. Literary truth is entirely a matter of wording and is directly proportional to the energy that one is able to impress on the sentence. And when it works, there is no stereotype or cliché of popular literature that resists it. It reanimates, revives, subjects everything to its needs.
Elena Ferrante – De geniale vriendin
vert. door Marieke van Laake
paperback met flappen, 335p.
9e dr. Wereldbibliotheek