Nooit meer slapen: het boek was beter anders (II)

Een onverfilmbaar boek noemde Jan Blokker, voormalig directeur van het Filmfonds, Nooit meer slapen. Vaak werden er plannen gemaakt, maar steeds werden ze niet gerealiseerd. Ik herinner me het Willem Frederik Hermans filmfestival op de UvA meer dan tien jaar geleden. Daar werden de verfilmingen vertoond van de verhalen ‘Paranoia’ en ‘De blinde fotograaf’ van Adriaan van Ditvoorst uit de jaren zestig en zeventig en kwam regisseur Gerrard Verhage praten over zijn plannen voor een film van Nooit meer slapen. Het zou wederom bij een plan blijven. Tot nu: Boudewijn Koole heeft met Beyond sleep – naar de Engelse titel van het boek – een dappere verfilming van Hermans’ roman gemaakt.

Lees het eerste deel van dit tweeluik hier.

Dapper, want hoe breng je een roman over in een film? Beide media hebben hun eigen wetten, mogelijkheden, beperkingen. In een essay in De gids schreef Daniël Rovers, scherp als altijd, over het verschil tussen romans en tv-series – maar het geldt ook voor films:

Dit nu is het hele basale verschil, zo basaal dat ik het bijna niet op zou schrijven, tussen de tv-serie en de roman. Een serie laat de verhoudingen tussen mensen en hun omgeving zien en beperkt zich daarbij per definitie tot het theater van de buitenwereld. Een roman onderzoekt de verhouding van een mens tot zichzelf en legt de inconsequente binnenwereld van gevoelens, gedachten en verlangens bloot. Het is heel simpel gesteld de buiten- versus de binnenwereld, als we de bocht aan de binnenkant nemen.

Met name bij een verfilming van Nooit meer slapen, waarin de gedachten van Alfred zo’n groot deel vormen, lijkt dat voor problemen te gaan zorgen. Gelukkig is er niet gekozen voor de klungelige oplossing van hardop uitgesproken gedachten als een soort voice-over. Acteur Reinout Scholten van Aschat slaagt erin om met een enkele blik zijn gevoel weer te geven – maar helaas kan het niet alles uit de roman vangen.

Keuzes

Natuurlijk moest ook regisseur Koole kiezen: onmogelijk kon hij de gehele roman in de 108 minuten van Beyond sleep verbeelden. Hij focust op Alfred en de drie Noren; het bezoek aan professor Nummedal is weliswaar opgenomen, maar heeft de eindversie van de film niet gehaald. Ook het einde van de roman is niet in de film te zien: die eindigt in het vliegtuig terug naar huis waar Alfred in de krant leest dat onderzoekers hebben vastgesteld dat er een meteoriet is ingeslagen in het gebied waar hij juist vandaan komt.

Koole kiest ervoor om de nadruk te leggen op de sociale relaties binnen de groep: Alfreds aparte positie komt duidelijk naar voren in een mooie scene waarin het ongemak tussen Mikkelsen en Alfred de opmaat vormt voor het incident met de luchtfoto’s. Van de drie Noren is Arne het meest een ‘vriend’ van Alfred, wat me in de roman ook opviel doordat hij als enige bij zijn voornaam genoemd wordt. Later ontdekte ik pas dat deze lezing op een misverstand van Hermans berust: aanvankelijk was ‘Arne’ bedoeld als achternaam tot een Noorse lezer Hermans erop attendeerde dat het alleen een voornaam was! Pas vanaf de elfde druk heet hij Arne Jordal – naar de achternaam van de Noorse lezer.

Een gevolg is dat de bioscoopbezoeker die de roman niet kent heel wat informatie mist. Ik ging de film zien met een clubje dat de roman vers in het geheugen had en één iemand die het verhaal niet kende. Hij zei achteraf zich het grootste deel van de film te hebben afgevraagd wie de hoofdpersoon was, wat hij deed en waar hij was. Slechts heel kort vertelt Alfred over zijn onderzoek wanneer hij Arne ontmoet en hooguit nog anderhalf woord tegen Qvigstad, maar ik herinner me niet dat er ergens gesproken wordt over de locatie.

Moderne film

Een opvallende keuze van Koole is ook dat hij het verhaal uit de jaren zestig naar deze tijd heeft gehaald. In het begin van de film zien we Alfred bijvoorbeeld met een rolkoffertje het vliegtuig uit komen, later maakt hij selfies met zijn moderne fotocamera. Grotendeels is dat ook helemaal geen probleem, maar het werpt wel een aantal vragen op.

Zo vraagt Alfred op een gegeven moment waarom Arne altijd ‘perhaps…’ zegt als hij een foto maakt. In de roman legt Arne uit dat de lens van zijn camera los zit en het dus de vraag is of de foto wel gelukt is. Ook in Beyond sleep geeft Arne een uitleg (iets met zijn batterij), maar met een digitale camera waarop je direct kunt zien of je foto wel of niet gelukt is, is dit een toch wat onhandig opstapje naar een gesprek over het benodigde materiaal voor hun onderzoek.

Problematischer wordt de verschuiving in de tijd door ons veelvuldige gebruik van mobiele telefoons. Hoe geloofwaardig is het dat iemand anno nu zonder smartphone op pad gaat? Ik geloof Koole als hij zegt dat je in dat gebied geen bereik hebt – wat het onmogelijk maakt om anderen te bellen als je ze kwijt bent. Maar Alfred had toch minstens nog met de gps van zijn smartphone de weg terug kunnen vinden nadat hij zijn kompas kwijt was geraakt. Nu vind ik niet dat een verhaal niet geactualiseerd mag worden, maar een deel van het drama van Nooit meer slapen wordt juist veroorzaakt door het gebrek aan technische middelen.

Vlakke film

De tocht die Alfred in het boek maakt, kwam op mij over als een zwaardere, dan de tocht in de film. Op de hoes van de documentaire Een overgevoelige natuur staat een foto van Hermans tijdens zijn expeditie in Noorwegen: je ziet hem met een voor zijn doen wilde baard en zijn armen zijn kapot gestoken; twee weken lang niet gewassen of geschoren. Zo stelde ik me Alfred voor in de roman. Aan Alfred in de film is nauwelijks te zien dat hij door de barre natuur trekt. Op een enkel muggenbultje bij zijn oog na, ziet hij er aan het eind niet noemenswaardig anders uit dan aan het begin — zijn baardje is even kort geknipt. De roman deed me af en toe medelijden voelen met Alfred, maar de film had niet dit effect.

Behalve een barre tocht door het Noorse landschap, is Nooit meer slapen een tocht door Alfreds hoofd. Maar door de beperkingen in dit opzicht van het medium film is Beyond sleep in veel opzichten een vlakkere film dan de roman waarop hij gebaseerd is: veel motieven zijn te herkennen, maar in sterk afgezwakte vorm, ook omdat Alfreds gedachten nauwelijks gearticuleerd worden.

Misschien was de roman lezen niet de ideale voorbereiding op de film. Ik kon Beyond sleep nauwelijks bekijken zonder steeds ook aan de roman van Hermans te denken. Waarom ik de film ging zien? Voornamelijk voor de mooie beelden van de Noorse natuur die de film rijkelijk biedt. De vraag welke beter is, het boek of de film, is misschien verleidelijk, maar niet helemaal zinvol. Ze zijn vooral anders. Hooguit kan ik zeggen dat dat film voor mij geen afbreuk deed aan waardering voor de roman. Integendeel!

Wie overigens Hermans’ eigen foto’s wil zien van zijn tocht in Finnmark, raad ik literatuurmuseum.nl aan, alwaar een ruime selectie te zien is met de corresponderende passages uit Nooit meer slapen.