Meer dan een terugblik op een schrijversleven

‘Want de vraag of we ouderdom kunnen en willen voorkomen, is een regelrechte bedreiging van een toekomstperspectief dat ik al heel lang koester, namelijk dat ik op een dag eindelijk een keer een oude vrouw zou zijn. Daar heb ik me altijd ontzettend op verheugd.’ Dit schreef Renate Dorrestein drie jaar geleden voor een lezing. Maar een oude vrouw zijn was haar niet gegeven: in het najaar van 2016 werd bij haar slokdarmkanker geconstateerd. Dorrestein overleed 4 mei 2018, op 64-jarige leeftijd. Met de naderende dood besloot ze alvast op te ruimen en weg te gooien, waarbij ze veel oud en veelal ongepubliceerd materiaal tegenkwam. Een deel daarvan, waaronder ook die lezing, is gebundeld in Dagelijks werk.

In deze bundel staan meer dan dertig lezingen, essays, mails en blogs die Dorrestein vanaf midden jaren tachtig heeft geschreven. Samen geven ze een mooi beeld van haar schrijversleven. Het is een bonte verzameling van essays die raken aan de kern van de grote thema’s in haar oeuvre tot een stuk over het bepalen van de juiste titel van de vertaling van een van haar romans. ‘Schrijven is namelijk ook gewoon “dagelijks werk”,’ schrijft Dorrestein in de inleiding.

Begeleid door een korte inleiding bij wijze van context komen alle hoofd- en bijzaken van het schrijven aan de orde. Zo windt Dorrestein zich op over de ‘creativiteit’ die uitgevers aan de dag leggen bij het hengelen naar wervende quotes voor boeken van (beginnende) collega-auteurs. Ergens anders gaat ze in op de perikelen van de boekverfilming. In 2001 was er een plan om Dorresteins roman Een hart van steen te verfilmen, maar ook de derde versie van het scenario vond de schrijfster niet goed genoeg om haar naam en die van de roman aan te verbinden. De brief waarin ze uitlegt wat er aan het scenario schort geeft een aardig inkijkje in dit onderdeel van de literaire praktijk.

Lastige vragen

In haar romans verwerkte Dorrestein maatschappelijke kwesties die haar persoonlijk bezighielden, zoals vrijwillige kinderloosheid. Het zal dan ook niet verbazen dat ze ook lezingen gaf en essays schreef over dit soort onderwerpen. In ‘Compleet, ook zonder kroost’, oorspronkelijk een essay voor Trouw uit 2011, schrijft ze mooi over haar wens om geen kinderen te krijgen. Dorrestein beschrijft met welke zekerheid ze al van jongs af aan wist dat ze geen kinderen wilde. Maar dat neemt niet weg dat ze ook momenten kent van spijt, zoals het ook als ouder niet alleen maar fantastisch is.

Met dit soort onderwerpen wierp Dorrestein lastige vragen op. Ook lastig bleek het onderwerp menopauze waar haar roman Mijn zoon heeft een seksleven en ik lees mijn moeder Roodkapje voor over gaat. Hoe kon het toch dat de grootste lezersgroep bestaat uit vrouwen van middelbare leeftijd, maar er géén boek was over hen en hun omstandigheden. In ‘Bridget Jones voor gevorderden’ beschrijft ze hoe haar verwondering hierover ertoe leidde dat ze dat boek zelf ging schrijven. De reacties waren gemengd. Vele vrouwen lieten Dorrestein weten dat ze zich herkenden en begrepen voelden. Maar recensenten beoordeelden haar roman ineens op niet-literaire gronden. ‘Ze schreven opeens dat ze het “onsmakelijk” hadden gevonden om te moeten lezen over “al die lichamelijke dingen van ouder wordende vrouwen”.’ Fijntjes merkt Dorrestein op dat je zulke dingen nooit hoort bij de in de literatuur alomtegenwoordige ouder wordende man.

De functie van literatuur

In ‘De boodschap’ gaat Dorrestein het gesprek aan met recensenten die lijden aan wat ze ‘koudwatervrees’ noemt: het beoordelen op stilistische gronden alleen, zonder aandacht te geven aan de boodschap van het besproken werk. Als voorbeeld haalt ze Pieter Steinz aan die eens Elvis Peeters verweet dat hij ‘geen intelligent spel heeft willen spelen met de conventies van de moderne roman’. Met de nodige humor die kenmerkend is voor veel stukken uit Dagelijks werk legt Dorrestein uit hoe belachelijk deze opmerking eigenlijk is:

Deze gewichtige zin vereist langdurige bestudering, en dan weet je nog niet wat er staat, behalve dat Elvis Peeters hier wordt beticht van een literaire faux pas die blijkbaar zijn weerga niet kent. Geen intelligent spel willen spelen met de conventies van de moderne roman: kan iemand mij vertellen wat dat betekent en waarom een schrijver de ambitie zou moeten hebben zich wél met hart en ziel aan dit spel te wijden? Bewaar me, zeg. Wat een flauwekul.

Uiteindelijk komt Dorrestein tot de kern van wat zij als auteur beoogt. En dat heeft niets te maken met romanconventies, maar alles met het opwerpen van morele vraagstukken. ‘Want dat is de essentie van fictie en een functie par excellence van de literatuur: het tonen van de andere kant van de zaak, en dus het verbreden van ons eigen beperkte repertoire als mens.’ Anders dan recensenten zijn het de ‘gewone’ lezers die juist geïnteresseerd zijn in dit soort dilemma’s.

De lezer

Uit verschillende stukken in Dagelijks werk komt naar voren hoe belangrijk die gewone lezer is voor een schrijver. ‘Elk boek is au fond een doos vol dode woorden – totdat een lezer zich bereid toont ze met zijn ogen tot leven te wekken,’ citeert Dorrestein collega A.F.Th. van der Heijden ergens. Dorresteins populariteit is zonder twijfel te danken aan het feit dat ze bij het schrijven haar lezers altijd goed voor ogen hield. Dat blijkt eens te meer uit Dagelijks werk waarin ze haar lezers weet te vermaken en te ontroeren, zeker in die stukken waar haar ziekte en naderende dood ter sprake komt. En ook al zijn sommige stukken decennia oud, ze nodigen nog steeds uit tot nadenken. Het is een terugblik op haar oeuvre – zeker – en tegelijk is het meer dan dat: het is een uitnodiging om de ‘dozen vol dode woorden’ (opnieuw) te openen en te kijken welk moois daar in zit.

Renate Dorrestein - Dagelijks werk. Een schrijversleven | paperback, 302p. | 1e dr. Podium

Deze recensie verscheen eerder op Literair Nederland.